Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Sowieckie” siły bezpieczeństwa zaczęły aresztować jej przywódców. Niektórzy spośród członków AK wykorzystali doświadczenia z czasu konspiracji do działalności wymierzonej przeciwko komunistom; inni przeszli na stronę komunistów; większość — zupełnie zdezorientowana i odarta z wszelkich złudzeń — powróciła do domu, oczekując dalszego rozwoju wypadków. Przeżyli, a więc mogli się uważać za uprzywilejowanych.

W ostatnich miesiącach niemieckiej okupacji, po całkowitym oczyszczeniu stolicy z resztek mieszkańców, Niemcy dokonywali systematycznych ataków na odarty z życia zdruzgotany szkielet miasta. Hitler wydał rozkaz zrównania Warszawy z ziemią. Jednostki Verbrennungskommando szarpały sterczące kikuty domów dynamitem, miotaczami ognia i buldożerami. Ich zadanie było już praktycznie dopełnione, gdy w styczniu 1945 roku przeszkodził im nieoczekiwany marsz Armii Czerwonej. Podczas trzydniowych walk oddziały Pierwszego Frontu Białoruskiego zepchnęły niemiecką Dziewiątą Armię z linii Wisły i 17 stycznia wkroczyły w księżycową scenerię dymiących ruin. 18 stycznia przyłączyły się do nich jednostki I Armii Wojska Polskiego i w zaimprowizowanej defiladzie przemaszerowały wzdłuż Alej Jerozolimskich. W dwa tygodnie później komunistyczny RTRP z Lublina przeniósł się do Warszawy i jego ministerstwa rozpoczęły działalność.

Na stanowisku pierwszego po wojnie prezydenta miasta pojawił się nie znany nikomu komunista, Marian Spychalski (1906—80), przez nikogo nie zapowiadany i nie wybierany. Koszmar niemieckiej okupacji ustąpił miejsca zagadkom sowieckiego wyzwolenia.

Gdy Armia Czerwona przekroczyła granicę Wielkiej Rzeszy, wkraczając na Śląsk, do Prus i na Pomorze, przestano się liczyć zjakimikolwiek nakazami rozsądku. Jest tajemnicą poliszynela, że Gdańsk został spalony na długo po wycofaniu się Niemców i że wiele miast w Prusach i na Śląsku zniszczono najwyraźniej w akcie rozmyślnego wandalizmu. Scenom niepohamowanej radości odbierały urok sceny równie niepohamowanego okrucieństwa wobec niemieckiej ludności cywilnej. Często nie rozróżniano między przyjacielem i wrogiem. Roześmiany radziecki żołnierz z polskim dzieckiem na kolanach na fotosie propagandowego filmu to obrazek równie typowy, jak wizerunek pijanego szabrownika z kolekcją skradzionych zegarków na poplamionych krwią rękach. Na niemieckich żołnierzy polowano jak na dzikie zwierzęta. Członkom oddziałów szturmowych — tak starym, jak i młodym — odmawiano statusu kombatantów i zabijano ich na miejscu.

Niemieckie groby bezczeszczono, rzucano się na wszystkie bez wyboru niemieckie kobiety, zabijano domowe zwierzęta. Sens nielicznych słów, składający się na słownik najeźdźców — dawaj! czy Frau, komm! — był dobrze znany każdemu.

Podpalenia, pobicia, morderstwa, zbiorowe gwałty i samobójstwa całych rodzin znaczyły drogę armii wyzwoleńczych na skalę nie znaną nigdzie indziej w Europie. Zaświadczone w dokumentach zniszczenie Śląska — o wiele poważniejsze od analogicznych wydarzeń na terenie środkowych Niemiec — skłoniło niektórych historyków do podejrzeń, iż była to celowa polityka zmierzająca do wypędzenia ludności niemieckiej z rodzinnych domów, w przewidywaniu przyszłych porozumień poczdamskich [420]. Specjalne oddziały sowieckie zabrały się wszędzie do demontowania i wywozu urządzeń przemysłowych i gospodarczych. Interesowano się wszystkim — od fabryk po magazyny żywności. Mając pełną swobodę działania, Sowieci nie dbali o rozróżnienie między terenami wrogów i ziemią przyjaciół. Jedna z równie licznych co spektakularnych operacji polegała na rozmontowaniu i przewiezieniu do Rosji całego systemu elektryfikacji śląskich kolei.

Najtrafniejszy i najpełniejszy opis zwycięskiego przemarszu przez Polskę jest dziełem jednego z radzieckich wyzwolicieli, wówczas oficera artylerii Drugiego Frontu Białoruskiego. W czasie gdy ostatnia zimowa ofensywa armii radzieckiej ruszała z umocnionych pozycji na Narwi w pobliżu Warszawy, autor tej relacji pozostawał pod wielkim wrażeniem nadciągającej fali czołgów T34, oddziałów kawalerii kozackiej, samobieżnych dział i baterii rakietowych oraz nie kończących się kolumn zmotoryzowanej piechoty w dodge’ach, chevroletach i studebackerach, która przetaczała się ze wschodu na zachód przez ziemie Mazowsza i na północ w kierunku Prus Wschodnich. 20 stycznia 1945 roku cały ten pochód dotarł do Nidzicy (Neidenburg), w województwie olsztyńskim:

W dwa tygodnie później Armia Czerwona dotarła do wybrzeży Bałtyku w pobliżu Elbląga. I w tym momencie, zakwestionowawszy w prywatnym liście geniusz Józefa Stalina, Sołżenicyn został aresztowany i skazany na dziesięć lat ciężkich robót; jego wizja sowieckiego wyzwolenia nagle się urwała.

Pochodowi armii radzieckiej towarzyszyła masowa ucieczka niemieckiej ludności cywilnej. Niektóre osady ewakuowały jednostki Wehrmachtu w celach wojskowych; wiele jednak zostało porzuconych przez uciekających w panice mieszkańców. Pogłoski o krwawej masakrze, jakiej armia radziecka dokonała we wsi Nemmersdorf w Prusach Wschodnich — pierwszej zajętej wsi należącej do Rzeszy — przyspieszyły powszechny exodus. Zaśnieżone drogi były zatłoczone kolumnami uchodźców jadących na zaprzężonych w konie wozach. Setki zginęło, próbując sforsować zamarznięte wody Zalewu Wiślanego. Dziesiątki tysięcy znalazło schronienie na Półwyspie Helskim. Bałtyckie szlaki wodne przemierzały we wszystkich kierunkach konwoje przeładowanych, mozolnie posuwających się naprzód statków z uchodźcami, które często stawały się celem radzieckich łodzi podwodnych. Zatonięcie statku „ Wilhelm Gustloff ”, storpedowanego na Ławicy Słupskiej 9 kwietnia 1945 roku, oraz „ Goyi ”, który zatonął 15 kwietnia, oznaczały śmierć dla około 15 tysięcy pasażerów. Te dwie tragedie, niemal nie zauważone w ogólnym sauve qui peut , to dwie największe katastrofy w dziejach nawigacji.