Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Ruch oporu rozwijał się żywo od samego początku okupacji. Dla Polaków problem kolaboracji po prostu nie istniał. Nigdy nie było żadnego polskiego Quislinga — z tego prostego powodu, że w Polsce hitlerowcy nigdy właściwie nie próbowali go znaleźć. Przed Polakami stał jasny wybór: albo się całkowicie poddać, albo stawiać opór. Gdy okazało się, że podporządkowanie się nie przynosi żadnych korzyści, coraz częściej zaczęto się skłaniać ku ruchowi oporu. W pierwszych miesiącach wojny do lasów wycofały się dziesiątki pojedynczych oddziałów partyzanckich, w miastach spontanicznie powstawały setki komórek ruchu konspiracyjnego.

Partyzanci nie otrzymywali od nikogo rozkazów, ale nie trzeba im było mówić, na czym polega ich zadanie: przy każdej okazji nękali i odwracali uwagę wroga — zarówno hitlerowców, jak i Sowietów. Jednym z takich „samotnych jeźdźców” był major Henryk Dobrzański (1896—1940), znany pod kryptonimem Hubal: zginął 30 kwietnia 1940 roku w wiosce pod Kielcami, po trwającej przez całą zimę serii emocjonujących wojennych wypadów. Był pierwszym z wielu [406].

Podwaliny zorganizowanego ruchu oporu istniały jeszcze przed zakończeniem kampanii wrześniowej. 27 września 1939 roku grupa oficerów pod dowództwem generała Karaszewicza—Tokarzewskiego utworzyła organizację pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP), która miała kontynuować walkę w podziemiu.

Nieco później, w listopadzie, powstał Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), utworzony przez nowo powstały rząd emigracyjny w celu podporządkowania działalności ruchu oporu planom zachodnich aliantów. We właściwym czasie te dwie organizacje stały się zaczątkiem AK — Armii Krajowej, którą z powodzeniem można uważać za najliczniejszą podziemną formację wojskową w Europie. W latach 1941—42 dołączyły do niej liczne Bataliony Chłopskie — BCh — utworzone w celu zwalczania niemieckich planów przesiedleń i pacyfikacji, a także prawicowe ugrupowanie — Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) i utworzona przez PPS WRN — Gwardia Ludowa (GL). Rozwiązany Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) oddał swoich członków do dyspozycji AK i utworzył własne podziemne oddziały szturmowe znane jako Szare Szeregi [407].

Przez dłuższy czas osiągnięcia ruchu oporu były z konieczności dość skromne. Wobec zakazu zgromadzeń i posiadania broni, którego złamanie groziło natychmiastową śmiercią, konieczne było zachowanie największej ostrożności. Mimo to pociągi wypadały z szyn. Konwoje nieprzyjacielskie wpadały w zasadzki. Więźniów odbijano z rąk hitlerowskich strażników. Skarby sztuki narodowej wywożono do bezpiecznych kryjówek. Ktoś odśrubował z pomnika Kopernika w Warszawie tabliczkę ku czci „wielkiego niemieckiego astronoma” Nikolausa Koppernicka. Do niemieckiego radia jakimś sposobem trafiała patriotyczna polska muzyka.

Polskich robotników w niemieckich fabrykach przekonywano, że powinni pracować jeszcze wolniej niż dotychczas. Kwitła prasa podziemna, wydawana po polsku i — w celach propagandowych — po niemiecku. Wszystkie największe polskie uniwersytety — w Warszawie, Krakowie, Lwowie i Wilnie — wznowiły konspiracyjną, prywatną działalność. Tajna Organizacja Nauczycielska stworzyła imponujących rozmiarów sieć tajnego nauczania, które w późniejszych etapach przejęło kształcenie miliona polskich dzieci. Aliantom przekazywano cenne informacje — między innymi szczegóły dotyczące konstrukcji rakiet V1 i V2 [408]. Nawet na terenie obozów komórki ruchu oporu rozpowszechniały zakazane informacje oraz planowały ucieczki i inne akcje. Pod koniec 1942 roku ruch oporu mógł już odpowiedzieć terrorem na terror. 8 października 1942 roku saperzy AK zniszczyli główną stację rozrządową w Warszawie. 24 października Gwardia Ludowa dokonała zamachu bombowego na „Cafe Club” Wehrmachtu w Warszawie, odpowiadając w ten sposób na publiczną egzekucję swoich pięćdziesięciu członków. 30 grudnia w miejscowości Wojda w pobliżu Zamościa Bataliony Chłopskie po raz pierwszy rzuciły zbrojne wyzwanie akcjom pacyfikacyjnym. W styczniu 1943 r. AK utworzyła komórkę pod nazwą Kierownictwo Dywersji (Kedyw), która w ciągu następnych miesięcy przeprowadziła akcję uwolnienia z rąk gestapo czterech więźniów, a 8 sierpnia wykonała wielki napad na bank w Warszawie. Jesienią tegoż roku otwarte konfrontacje z niemieckimi jednostkami wojskowymi były już na wsiach zjawiskiem regularnym. Rozległe tereny górskie i leśne — na przykład „Republika Pińczowska” w pobliżu Krakowa — zostały całkowicie oczyszczone z wojsk nieprzyjacielskich. Gdy nadeszły wieści o klęsce Niemców pod Stalingradem, rozpoczęto przygotowania do decydującej rozgrywki i odsłonięcia kart w połączeniu ze zbliżającymi się oddziałami Armii Czerwonej.

Żydowski ruch oporu miał jeszcze bardziej ograniczone pole manewru. Żydzi, od samego początku wojny stłoczeni w granicach gett, nie mieli zbyt wielu okazji do gromadzenia broni czy nawiązywania współpracy z nieżydowskimi działaczami ruchu oporu. Polska Rada Pomocy Żydom (RPŻ), utworzona przez Armię Krajową we wrześniu 1942 roku, miała również ograniczone możliwości.

Przed „ostatecznym rozwiązaniem” udało się ocalić — częściowo przy jej pomocy — około 100 000 osób [409]Żydowska Organizacja Bojowa istniała i stawiała opór mimo wszystko. Okres największego męczeństwa rozpoczął się 19 kwietnia 1943 roku, kiedy Niemcy podjęli ostateczną próbę likwidacji pozostałych przy życiu mieszkańców warszawskiego getta i napotkali zbrojny opór. Oddziały piechoty SS pod dowództwem Brigadenführera Jürgena Stroopa musiały się cofnąć przed ogniem z okien domów i barykad. Nierówna walka toczyła się przez trzy tygodnie. Zginęło w tym czasie siedem tysięcy Żydów, około sześć tysięcy z premedytacją spalono w ich kryjówkach, 56 tysięcy więźniów przewieziono do obozu śmierci w Treblince. Był to największy akt oporu do chwili wybuchu powstania warszawskiego, które miało się rozpocząć następnego lata [410].

Koordynacja polityczna poszczególnych ugrupowań ruchu oporu nigdy się w pełni nie powiodła. (Patrz Rys. E).

Rys. E. Polskie organizacje wojskowe i polityczne (1939—1945)

AK i BCh, liczące 400 000 ludzi, miały przytłaczającą przewagę nad komunistycznymi rywalami. Szeregi Gwardii Ludowej, a później jej następczyni, Armii Ludowej (AL), nigdy nie przekroczyły liczby 100 000 członków. Zwykłej „arytmetycznej większości” nie da się jednak łatwo przetłumaczyć na kategorie polityczne. Współpraca między obydwoma obozami ograniczała się do spraw praktycznych i nie obejmowała porozumienia w sprawie wspólnego programu politycznego na czas po zakończeniu wojny. Armia Krajowa była ściśle związana z londyńskim rządem emigracyjnym, którego Delegatura stała na czele struktur administracyjnych całego podziemnego państwa, funkcjonujących zarówno na terenie Generalnej Guberni, jak i na polskich terenach Rzeszy. Decyzje dotyczące polityki podejmowano w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (PKP), popieranym przez cztery partie związane z rządem emigracyjnym, od roku 1942 zaś były one realizowane przez siedem ministerstw. W latach 1944—45 kierowano je do Rady Jedności Narodowej (RJN) i sprawującej władzę wykonawczą Rady Ministrów. Urząd Delegata na Kraj sprawowali kolejno: Adolf Bniński (1884—1942), Cyryl Ratajski (1875—1942), po aresztowaniu Bnińskiego w 1941 r. — profesor Jan Piekałkiewicz (1892—1943) oraz Jan Jankowski (1882— 1953). Natomiast GL i AL podlegały bezpośrednio komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej, którą z kolei łączyły dość wieloznaczne powiązania z Moskwą. Organizacje komunistyczne, które nie cieszyły się w tym czasie szerszym poparciem, unikały wszelkich myśli o fuzji czy patronacie, l stycznia 1944 roku utworzyły one własną Krajową Radę Narodową (KRN), którą można uznać za pierwszy zalążek późniejszej Rzeczypospolitej Ludowej, a potem oczekiwały nadejścia zwycięskiej Armii Radzieckiej, której wkroczenie do Polski miało nie do poznania zmienić panujące warunki polityczne. (Patrz Mapa 16).