Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

20 września 1941 roku przeniesiono nas z powrotem do Magadanu. Podczas trwającej cztery dni podróży nie dawano nam nic do jedzenia. W Magadanie spotkałem około 1200 Polaków. Z tego, co mówili, dowiedziałem się, że 60% Polaków deportowanych do obozów pracy nad Kołymą zmarło. Warunki w Magadanie praktycznie niewiele się zmieniły po amnestii. W mocy pozostały te same zarządzenia, co przedtem [391].

Wielu nie przeżyło. Do czasu, gdy w 1941 roku ogłoszono amnestię (z tytułu nie popełnionych przestępstw), nie żyła już niemal połowa z półtora miliona Polaków deportowanych w poprzednich latach. Wśród ofiar było 100 000 polskich Żydów, z wielkim rabinem Warszawy Mojżeszem Schorrem na czele. Dokładne liczby nigdy nie będą znane.

W porównaniu z cierpieniem na tak masową skalę śmierć czy też zaginięcie 15 000 oficerów Wojska Polskiego może nie wywoływać większego zdziwienia. We wrześniu 1939 roku oficerów internowano, odłączono od szeregowców i wywieziono do trzech różnych obozów w zachodniej części Rosji. Większość z nich nie była zawodowymi żołnierzami, lecz oficerami rezerwy, zmobilizowanymi podczas ofensywy niemieckiej. Byli to wysoko kwalifikowani ludzie z uniwersyteckim wykształceniem — nauczyciele, urzędnicy, handlowcy, lekarze i naukowcy. Z punktu widzenia sowieckich władz stanowili sam kwiat grupy określanej mianem wroga klasowego. Przez osiem miesięcy, czyli do maja 1940 roku, mogli korespondować z rodzinami w kraju. Potem korespondencja nagle się urwała.

Widziano odtąd przy życiu zaledwie jednego człowieka spośród tych 15 000; wysłano go na przesłuchanie do Moskwy, w czasie gdy likwidowano obozy. W kwietniu 1943 roku Niemcy odkopali w Lesie Katyńskim na brzegach Dniepru w pobliżu Smoleńska 4321 ciał. Większość zwłok miała ręce związane na plecach, każde — niemiecką kulę w tyle czaszki. Wielu miało w kieszeniach czytelne jeszcze dokumenty. Nie ma żadnej wątpliwości, kim byli. Hitlerowcy twierdzili, że zamordowali ich Sowieci w kwietniu 1940 roku; Sowieci natomiast utrzymywali, że oficerowie zostali pomordowani przez hitlerowców zimą 1941 roku. Wersję tę zarzucono, gdy ktoś zauważył, że ofiary mają na sobie letnie mundury. Międzynarodowa komisja powołana przez Niemców podtrzymała ich opinie; komisja powołana przez Sowietów potwierdziła wersję sowiecką. Dla ludzi, którym trzeba ostatecznych i w pełni udokumentowanych dowodów, sprawa nadal pozostaje otwarta [392]. Natomiast ku satysfakcji większości neutralnych obserwatorów winę Sowietów ustalono ponad wszelką wątpliwość. Masakra katyńska jest jedyną „hitlerowską zbrodnią wojenną” popełnioną na terenie ZSRR, o której Sowieci nigdy nie wspominają. Los pozostałych 11 000 oficerów można sobie jedynie wyobrażać [393]. W oczach Polaków ta jedna zbrodnia stała się symbolem niezliczonych, nigdzie nie zarejestrowanych, potwornych, nieludzkich czynów popełnionych przez Związek Radziecki na narodzie polskim [394].

Byłoby jednak rzeczą niesłuszną sądzić, że NKWD ograniczało swoją uwagę wyłącznie do wrogów klasowych. Ludowy Komisariat był tak samo bezlitosny w stosunku do nielicznych polskich komunistów, którzy wyszli cało z niedawnych czystek. Jednym z nich był Władysław Gomułka, który znalazłszy się w 1940 roku w strefie radzieckiej we Lwowie — wolał szukać szczęścia u Niemców w Generalnej Guberni. Wnioski nasuwają się nieodparcie. W tym stadium wydarzeń ZSRR starał się zapobiec odrodzeniu się niepodległej Polski w jakiejkolwiek formie. Stalin przewyższał Hitlera w swoim dążeniu do zredukowania Polaków do roli zniewolonego narodu niezdolnego do samorządności.

Niewiele pozostaje wątpliwości co do tego, że gdyby pakt hitlerowsko-sowiecki potrwał znacznie dłużej, obu stronom udałoby się zrealizować ich zamierzenia wobec Polski. W 1941 roku hitlerowska machina eksterminacji pracowała już na najwyższych obrotach. Sowietom nie potrzeba było żadnej zachęty. Odizolowany od wszelkiej pomocy z zewnątrz naród polski nie miał żadnych szans przetrwania w jakimkolwiek rozpoznawalnym kształcie. Jednak na szczęście dla Polaków kapryśne losy wojny odmieniły się na ich korzyść: uratowała ich napaść Niemców na Rosję. Chociaż kraj czekały jeszcze cztery długie lata koszmaru, Niemcy mieli się okazać niezdolni do unicestwienia Polski własnymi siłami. Sowieci, którzy przez dwa lata zachowywali się jak główni sprzymierzeńcy Hitlera, teraz przyszli z pomocą Polsce. Polacy uniknęli całkowitej zagłady.

Na początku lata 1941 roku było już rzeczą jasną, że coś się święci. W maju wszystkie niemieckie oddziały szturmowe z Jugosławii przewaliły się przez południową Polskę, zajmując nowe stanowiska nad Bugiem i Sanem. W czerwcu jednostki niemieckie ruszyły łańcuchem na wschód, drogami i szlakami kolejowymi posuwając się w kierunku granicy radzieckiej. Przemarszu setek dywizji nie dało się ukryć. Wszyscy z wyjątkiem Stalina byli przekonani, że pakt hitlerowsko-sowiecki dożywa swoich dni. 22 czerwca Wehrmacht — operacją znaną pod kryptonimem „Barbarossa” — rozpoczął inwazję na ZSRR. Przez następne cztery lata ziemie polskie były najpierw zapleczem wojny niemiecko-rosyjskiej, a potem jednym z jej głównych pól bitewnych. Aż do końca tego czteroletniego okresu nie można było poważnie sprzeciwić się supremacji Niemiec.

W ochronnym cieniu militarnych sukcesów niemiecka administracja w okupowanej Polsce zaniechała wszelkich dotychczasowych ograniczeń. Granice Generalnej Guberni rozszerzono, włączając doń okręg Galicji. Na wschodzie, na terenach odebranych Armii Czerwonej, utworzono nowe strefy okupacyjne. Przywódcy hitlerowscy w Berlinie zaczęli opracowywać szczegóły Generalplan—Ost , w myśl którego w ciągu nadchodzących dziesięcioleci całą ludność słowiańską zamieszkującą tereny między Odrą i Dnieprem mieli zastąpić niemieccy osadnicy. Opracowując ogólny plan, wyobrażali sobie, że około 20 milionów Polaków będzie można przesiedlić na tereny zachodniej Syberii; około dwóch do czterech milionów miano uznać za zdatnych do regermanizacji; reszta miała zostać wyeliminowana. W pierwszym stadium realizacji planu wszystkie zasoby ludzkie i materialne miały być wykorzystane do celów wojennych; wszelki opór miał być bezlitośnie dławiony, wszystkie jednostki uznane za rasowo niższe lub bezużyteczne — Żydzi, Cyganie, radzieccy jeńcy wojenni i ludzie niezdolni do pracy — mieli zostać eksterminowani [395].

Pod naciskiem wojny działalność gospodarcza Niemców przeradzała się stopniowo, przechodząc od zwykłego wyzysku do szaleńczej destrukcji. Na terenach przyłączonych do Rzeszy większość zajętych zakładów przemysłowych przeszła w ręce Reichswerke Göring AG i została przestawiona na produkcję sprzętu wojennego. W Generalnej Guberni oficjalna polityka ulegała gwałtownym wahaniom.

W latach 1939—41 zaczęto opracowywać plany demontażu fabryk sprzętu wojennego w celu ich przeniesienia na teren Niemiec. Ale po roku 1941 okazało się, że wygodniej jest mieć je w pobliżu frontu wschodniego. Po roku 1943 bombardowania alianckie w zachodnich Niemczech zachęciły właścicieli koncernów do szukania ucieczki na wschód. Przez pewien czas wysokość produkcji przekraczała poziom z 193 8 roku. Życie gospodarcze w coraz większym stopniu dostawało się pod wpływy WVHA (Głównego Departamentu do spraw Gospodarki i Administracji) SS, który próbował — bez większego powodzenia — zintegrować je z własną polityką w sprawach rasowych i kontroli ludności. W latach 1944—45, kiedy nadszedł czas totalnego chaosu, setki tysięcy niedożywionych półniewolników obojga płci i wszelkiej możliwej narodowości przeganiano tam i z powrotem, od jednego do drugiego porzucanego w połowie przedsięwzięcia, wśród nie kończących się wycofywanych konwojów i oddziałów demontażowych pokonanego Wehrmachtu [396].