Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Obywatel pierwszej klasy, Reichsdeutsch , otrzymywał w Polsce kartki na 4000 kalorii dziennie, polski robotnik musiał się zadowolić 900 kaloriami, a nieproduktywny Żyd często nie dostawał nic. Po zakończeniu klasyfikacji można było przejść do segregacji. W miastach założono zamknięte getta lub Judensreservaten , czyli dzielnice żydowskie. Getta w Warszawie, Krakowie i Łodzi (przemianowanej na Litzmannstadt) rozbudowano, aby mogły pomieścić ludność żydowską deportowaną z okolic wiejskich i z zagranicy. Jednocześnie zaś poddawano deportacji znaczne liczby ludności nieniemieckiej. Polaków zajmujących atrakcyjne domy na przedmieściach miast wywłaszczano bez żadnego odszkodowania, oddając je napływającym z Rzeszy niemieckim urzędnikom i ich rodzinom. Licznych Polaków z Warthegau przesiedlono en masse do Generalnej Guberni. Podczas tak zwanej

Aktion Tannenberg z Pomorza i Poznańskiego wyrzucono kilkaset tysięcy polskich chłopów, pozbawiając ich ziemi, aby ułatwić przesiedlenie Niemców z nadbałtyckich regionów sowieckiej Łotwy i Estonii. Zaczęto organizować wywózki mężczyzn i kobiet na roboty do Rzeszy. Hitlerowscy agenci z organizacji zajmującej się czystością rasy i krwi, SS Lebensborn (Źródło życia), porywali z sierocińców jasnowłose dzieci, które Himmler uznał za bliższe „teutońskiego ideału” od swoich własnych. We wszystkich miejscach publicznych wymuszano na ludności rygorystyczny apartheid rasowy. Tramwaje, ławki w parkach oraz lepsze sklepy i hotele opatrzono złowieszczym napisem „ Nur für Deutsche ” — „Tylko dla Niemców”. Całej ludności nieniemieckiej wydano zakaz opuszczania miejsc zamieszkania. Każdym ludzkim ruchem sterowały szczegółowe zarządzenia. Polakom zabroniono posiadania odbiorników radiowych i urządzania zgromadzeń liczniejszych niż trzy osoby; jedynym wyjątkiem miały być nabożeństwa w kościołach. Za wyjście poza granice getta Żydom groziła kara śmierci [386].

Nierealność planów Himmlera, których nie dało się w żaden rozsądny sposób wprowadzić w życie, doprowadziła do powszechnego zamieszania, korupcji i brutalnej przemocy. Rodziny, w których jedno z rodziców klasyfikowało się do statusu Reichsdeutscha, drugie zaś było pochodzenia polskiego lub żydowskiego, próbowały przekupywać urzędników, aby ich nakłonić do wydania łagodnej decyzji. Tam gdzie można było uzyskać status Volksdeutschów, rodziny prosiły jednego z krewnych, aby dobrowolnie wpisał się na niemiecką listę, innego zaś — aby się na to nie zgodził, starając się w ten sposób ubezpieczyć na obie strony, z których żadna nie była zresztą pewniejsza od drugiej. Mnożyły się ponad wszelką miarę fałszywe dokumenty, kradzione karty zaopatrzeniowe i fikcyjne rodowody. Wkrótce zaczęli z sobą rywalizować także hitlerowscy urzędnicy. Gauleiter Forster zarejestrował wszystkich Polaków z Gdańska jako Niemców, po prostu na złość SS. Spór o rozdział stanowisk doprowadził do konfliktu między SS a organizacją polityczną NSDAP, później zaś — do tarć między SS a osobistym biurem Führera i gubernatorem generalnym. Tajna policja państwowa (Gestapo) oraz podległa jej służba bezpieczeństwa (Sipo) walczyły o swoje ofiary z policją kryminalną (Kripo). O losie jednostek przesądzała garść biżuterii i coraz częściej — kula z pistoletu. W tej sytuacji jedynie nieliczni szanujący się lub inteligentni Niemcy ubiegali się o stanowiska w Polsce, która wkrótce przekształciła się w tereny łowne dla awanturników i sadystów.

W owych pierwszych latach niemieckiej okupacji lista ofiar śmiertelnych była bez porównania mniejsza od liczby zamordowanych w późniejszym okresie. Obozy koncentracyjne w Oświęcimiu i Majdanku wciąż były w budowie i nie przybrały jeszcze charakteru ośrodków masowej zagłady. Prawdą jest, że Himmler i Frank dość wcześnie postanowili, że Żydzi i Polacy muszą „zniknąć”; nie istniały jednak jeszcze ani urządzenia techniczne, ani odpowiednie okoliczności polityczne. Dopiero na początku 1942 roku SS Hauptsturmführer Karl Fritsch z obozu w Oświęcimiu wykazał, że pojemniki wypełnione cyklonem B dają bez porównania większe możliwości niż stosowany wcześniej w obozie zagłady w Kulm (Chełmno nad Nerem) tlenek węgla w zamkniętych ciężarówkach [387]. Jak dotąd jedynymi dwoma akcjami zapowiadającymi nadejście Holocaustu były tzw. Ausserordenthche Befriedungsaktion (Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna) z okresu od maja do sierpnia 1940 roku oraz akcja eutanazji z lat 1939-40. W wyniku pierwszej około trzy i pół tysiąca polskich intelektualistów — profesorów, nauczycieli, urzędników i księży — znalazło się w Dachau, Buchenwaldzie i Sachsenhausen, a w Palmirach pod Warszawą dokonano masowej egzekucji 2500 przywódców politycznych i przedstawicieli władz miejskich [388]. Druga doprowadziła do likwidacji wszystkich kalek i ludzi niepełnosprawnych umysłowo przebywających w polskich szpitalach. Poza tym przemoc ograniczyła się do lokalnych akcji odwetowych i do sporadycznych wojen wypowiadanych na wsiach oddziałom partyzanckim. Najgorsze tego rodzaju incydenty miały miejsce w Bydgoszczy i w innych miejscowościach na Pomorzu w październiku 1939 roku; około 20 000 Polaków wymordowano w odwecie za potyczkę, jaką Wojsko Polskie stoczyło we wrześniu w mieście z niemiecką „piątą kolumną” [389].

Działalność sowieckiej NKWD we wschodniej części Polski była w tym okresie pod wieloma względami bardziej destruktywna od działalności gestapo.

Sowieci, którzy mieli za sobą dłuższy niż Niemcy okres doświadczeń w dziedzinie terroru politycznego, nie musieli tracić czasu i energii na eksperymenty. Ich doświadczenie rozwinęło się, personel zaś rozrósł i nabrał większych kwalifikacji w okresie niedawnych czystek; szybko zatem wkroczyli do akcji. Podobnie jak w strefie niemieckiej, ludność przebadano, sklasyfikowano i posegregowano.

W tym przypadku jednak wszystkie niepożądane elementy usuwano, w sensie fizycznym, natychmiast po zidentyfikowaniu. Dekret NKWD wydany w Wilnie w 1940 roku podaje kategorie ludności podlegające deportacji:

1. Członkowie partii działających w Rosji w okresie przed rewolucją — mienszewicy, trockiści i anarchiści;

2. Członkowie działających nadal partii politycznych (narodowych), w tym studenci należący do organizacji studenckich;

3. Funkcjonariusze policji państwowej i żandarmerii oraz członkowie służb więziennych;

4. Oficerowie byłej Armii Carskiej oraz innych wojsk antybolszewickich z lat 1918—1921;

5. Oficerowie i sędziowie sądów wojskowych istniejących formacji Wojsk Polskich i Litewskich;

6. Ochotnicy wszystkich innych wojsk poza armią bolszewicką;

7. Osoby usunięte z Partii Komunistycznej;

8. Uchodźcy, emigranci polityczni i przemytnicy;

9. Obywatele innych państw, przedstawiciele zagranicznych firm, itp.;

10. Osoby, które podróżowały za granicę. Osoby utrzymujące kontakty z przedstawicielami obcych państw. Esperantyści i filateliści;

11. Urzędnicy ministerstw litewskich;

12. Personel Czerwonego Krzyża;

13. Osoby prowadzące ożywioną działalność na terenie parafii; duchowni, sekretarze i aktywni członkowie wspólnot religijnych;

14. Arystokracja, właściciele ziemscy, zamożni kupcy, bankierzy, przemysłowcy, restauratorzy i hotelarze [390].

Podobne środki stosowano na Białorusi i Ukrainie.

Dzieje prowadzonych przez Sowietów w latach 1939—40 deportacji z terenów okupowanych zaciemniły namiętności towarzyszące późniejszym wydarzeniom. Można w nich dostrzec kulminacyjny punkt stalinowskiego terroru, który zaczął narastać od czasu kampanii kolektywizacyjnej i czystek i który trwał nieprzerwanie aż do ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku. Związane z nim okropności były znane i opisywane o wiele wcześniej, zanim Sołżenicyn napisał swój Archipelag Gułag, ale nie przygotowana jeszcze na te relacje opinia publiczna Zachodu w. znacznej mierze po prostu nie przyjmowała ich do wiadomości. Polacy znaleźli się wśród pierwszych ofiar. Deportowano ich w złożonych z długich pociągów konwojach, które wyruszały na wschód w lutym, kwietniu i czerwcu 1940 roku, a potem jeszcze raz w czerwcu 1941 roku. Wszyscy byli przesłuchiwani przez NKWD, po czym otrzymywali wyroki skazujące na łagier, ciężkie roboty lub karną zsyłkę. Przeważającą większość skazano za nie znane przewinienia — po prostu dlatego, że naród polski uważany był za odwiecznego wroga swoich rosyjskich władców. Warunki panujące w tych pociągach nie dadzą się opisać żadnymi sensownymi słowami. Pasażerom kazano spakować racje żywności na miesiąc, natomiast pozwalano im zabrać jedynie minimum rzeczy osobistych.