Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Powszechnie oczekiwano prawicowego zamachu stanu, który przełamałby impas w sejmie. Lewica obawiała się o swoją przyszłość. Piłsudskiego namówiono do zaaranżowania zbrojnej demonstracji. Jego cele bynajmniej nie były jasne, nastrój zaś — absolutnie nie apodyktyczny. Chciał ostrzec prawicę przed podejmowaniem jakichkolwiek awanturniczych kroków na własną rękę i prawdopodobnie zadowoliłby się rezygnacją koalicji Witosa. Rankiem 12 maja opuścił swój dworek w miejscowości Sulejówek, położonej na wschód od Warszawy, i na czele kilku zbuntowanych pułków legionistów pomaszerował na Pragę, zajmując przyczółki mostów na Wiśle. Ale tam natrafił na nieoczekiwany opór. Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski (1869—1953), stary socjalista i dawny współpracownik Piłsudskiego, wyjechał z pałacu belwederskiego i stanął twarzą w twarz z Marszałkiem na środku mostu Poniatowskiego. Był to doniosły moment. Prezydent postawił sprawę jasno: wszelkie próby użycia siły spotkają się z odporem ze strony rządu i tych jednostek wojska, które pozostały lojalne. Marszałek będzie musiał albo pogodzić się z polityczną klęską i upokorzeniem, albo zwrócić broń przeciwko byłym przyjaciołom i podkomendnym. Ale sprawy zaszły tak daleko, że nie było odwrotu. Walki rozpoczęły się po południu i trwały trzy dni. Jeden z pułków legionowych przedostał się przez rzekę na północne przedmieścia Warszawy. Lotnisko i dworzec kolejowy opanowano dość wcześnie, ale o zdobycie Śródmieścia toczyły się zajadłe potyczki. Na wszystkich głównych skrzyżowaniach ulic strzelały karabiny maszynowe przeciwników. Zginęło około 300 żołnierzy, ponad tysiąc zostało rannych. Szacując w skali całego kraju, rząd niewątpliwie cieszył się większym poparciem i dysponował większymi siłami. Ale sprawę rozstrzygnęli kolejarze—socjaliści, których strajk sparaliżował komunikację i uniemożliwił posiłkom rządowym dostanie się do stolicy. Rankiem 14 maja Wojciechowski i Witos skapitulowali w Belwederze, podając się do dymisji. Przez pozostałe dziewięć lat życia Piłsudski miał być autentycznym władcą Polski. Obóz Piłsudskiego miał zdominować życie polityczne Rzeczypospolitej aż do końca jej istnienia [361].

Skutki przewrotu majowego były dogłębne, ale nie zbytnio sensacyjne. Piłsudski odmówił objęcia oficjalnej kontroli nad sprawami politycznymi, przedkładając kontynuację pseudoparlamentarnej szarady nad władzę dyktatora. Kazimierz Bartel (1882—1941), były profesor matematyki na Politechnice Lwowskiej, został mianowany premierem pierwszego z licznych krótkotrwałych rządów, jakie powstawały z inspiracji Piłsudskiego. Ignacy Mościcki (1867—1946), swego czasu profesor chemii na Politechnice Lwowskiej, został prezydentem. Ustrój, który wyłonił się w 1926 roku, utrzymał się aż do upadku Rzeczypospolitej w 1939 roku.

Nazwę wziął od hasła „sanacja” — co można rozumieć jako „powrót do (politycznego) zdrowia” lub — ze względu na wojskowe podtony — jako „czystkę”. W każdym razie, był to system, którym kierowała potężna, choć bardzo nieprecyzyjna ideologia, pokrewna ideologii znanej pod nazwą Moral Re-Armament (Ruch Dozbrojenia Moralnego) [362]i zrodzona w koszarach wojskowych z przekonania, że grzech można usunąć z ludzkich dusz, polerując je do połysku. (Według opinii przeciwników, u jej podłoża leżała mieszanina filozofii Nietzschego i Kanta: w gwarze warszawskiej „nicz” znaczy tyle, co „zero”, „kant” zaś — po prostu oszustwo).

Na początku głównym narzędziem sanacji był tak zwany Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR), założony w 1927 roku przez pułkownika Walerego Sławka (1879—1939) w celu opanowania nadchodzących wyborów. W 1928 roku, uzyskawszy w głosowaniu poparcie zaledwie jednej czwartej ogółu wyborców, BBWR stracił zaufanie do właściwych metod działania i w roku 1930 zapewnił sobie większość głosów, aresztując czołowych przywódców obozu przeciwników lub unieważniając ich kandydatury. Potem nie można mu już było zagrozić żadnymi legalnymi metodami, zwłaszcza od czasu wprowadzenia w kwietniu 1935 roku nowej konstytucji, która przyznawała prezydentowi szeroki nadzór nad władzą wykonawczą rządu i sejmem. Po śmierci Piłsudskiego, w dziewiątą rocznicę przewrotu majowego, z inspiracji BBWR powstał utworzony przez pułkownika Adama Koca

(1891—1969) Obóz Zjednoczenia Narodowego (Ozon) — ekskluzywna organizacja zbudowana na zasadach wojskowej dyscypliny. Ostre, coraz bardziej szowinistyczne tony, jakie przybierał Ozon, oraz jego czołowi przywódcy — generał Stanisław Skwarezyński (1888—1981) czy marszałek Edward Śmigły-Rydz (1886—1941) — były odbiciem napięć narastających w sferze polityki wewnętrznej w tej samej mierze, co w dziedzinie polityki zagranicznej [363].

Przez cały okres sanacji stopniowo ograniczano skuteczność działania demokratycznej opozycji. W pierwszych latach główne partie polityczne w sejmie — Chrześcijańska Demokracja (ChD), Narodowa Partia Robotnicza (NPR), Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS) — połączyły wysiłki, przeciwstawiając się działalności popieranego przez rząd BBWR, a w roku 1929 tworząc blok międzypartyjny pod nazwą Centrolew. W czerwcu 1930 roku, obawiając się, że Piłsudski znów ich zaskoczy kolejnym fait accompli , zwołali Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu, którego cele nie ograniczały się już wyłącznie do parlamentarnych manewrów:

Zgromadzeni w dniu 29 czerwca 1930 roku w Krakowie przedstawiciele demokracji polskiej oświadczają, co następuje:

Polska znajduje się od czterech przeszło lat pod władzą dyktatury faktycznej Józefa Piłsudskiego; wolę dyktatora wykonują zmieniające się rządy; woli dyktatora podlega również Prezydent Rzeczypospolitej; podważone zostało u podstaw zaufanie społeczeństwa do prawa we własnym państwie; (…) odsunięto lud od jakiegokolwiek bądź wpływu na politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej (…).

Stwierdzamy:

1. Walka o prawo i wolność ludu jest walką nie tylko Sejmu i Senatu, ale walką społeczeństwa;

2. bez usunięcia dyktatury nie sposób opanować kryzysu gospodarczego ani rozwiązać wielkich zagadnień życia wewnętrznego kraju (…);

3. usunięcie dyktatury jest koniecznym warunkiem utrwalenia niepodległości i zapewnienia całości granic Rzeczypospolitej (…);

Oświadczamy:

1. że walkę o usunięcie dyktatury Józefa Piłsudskiego podjęliśmy wszyscy razem i razem ją poprowadzimy dalej aż do zwycięstwa;

2. że tylko Rząd zaufania Sejmu i społeczeństwa spotka się z naszym stanowczym poparciem (…);

3. że na każdą próbę zamachu stanu odpowiemy najbardziej bezwzględnym oporem;

4. że wobec rządu zamachu [sid] społeczeństwo będzie wolne od jakichkolwiek obowiązków (…);

5. że na każdą próbę terroru odpowiemy siłą fizyczną.

Oświadczamy wreszcie, że skoro Prezydent Rzeczypospolitej [Ignacy Mościcki], niepomny swej przysięgi, stanął otwarcie po stronie dyktatury, (…) winien (…) ustąpić.

Kongres stwierdza, że wolą szerokich mas ludu polskiego jest utrzymanie pokojowych stosunków ze wszystkimi sąsiadami, (…) Kongres oświadcza, że wszelka akcja, zmierzająca do zmian granic Rzeczypospolitej spotka się ze zdecydowanym oporem. (…)

Niech żyje Niepodległa Polska Republika Ludowa!

Precz z dyktaturą!

Niech żyje rząd zaufania robotników i chłopów! [364]

Reakcja Piłsudskiego była brutalna. W nocy z 9 na 10 września 1930 przywódcy Centrolewu zostali aresztowani i osadzeni w więzieniu wojskowym w Brześciu nad Bugiem. W październiku, podczas posiedzenia otwierającego sesję sejmu, przedsionek sejmowy wypełnił tłum oficerów z pistoletami i szablami w rękach.