Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Przy tej samej okazji wybuchły dłużej trwające, ale i mniej gwałtowne rozruchy w Łodzi i Dąbrowie. Przemysłowe strajki okupacyjne, znane pod nazwą „strajków polskich”, pociągnęły za sobą sankcje prawne skierowane przeciwko pracownikom i doprowadziły do ściślejszego zdefiniowania prawa do strajku w kodeksie karnym. Polscy robotnicy nie mieli wielu powodów do zadowolenia — poza tym jednym, że nie byli chłopami [354].

W dziedzinie polityki gospodarczej hierarchia ważności spraw była oczywista. W pierwszych latach istnienia Rzeczypospolitej cały system gospodarczy trzeba było budować od zera. Nie było zintegrowanej infrastruktury, wspólnej dla całego kraju waluty, ustalonych instytucji finansowych ani administracji państwowej.

Warszawa nie miała bezpośrednich połączeń kolejowych z szeregiem miast wojewódzkich. Do chwili otwarcia portu w Gdyni w 1927 roku Polska nie miała portu morskiego. W latach 1918—20 w obiegu były równocześnie: niemiecka Ostmark, austriacka korona i polska marka — wszystkie podlegały szalejącej inflacji. W listopadzie 1918 roku kurs polskiej marki w stosunku do dolara wynosił l:9; w styczniu 1923 ten sam kurs wynosił już 1:15 000 000. Doraźne zmiany systemu opodatkowania pozwalały na pokrycie zaledwie 10% wydatków. Równowagę budżetową udało się osiągnąć w 1926 roku. Od samego początku na pierwszym miejscu musiała się znaleźć stabilizacja, a dopiero na drugim — inwestycje. Problemy, z jakimi borykała się Rzeczpospolita, osiągnęły takie same wymiary jak te, przed którymi stała Rosja. Mimo to w rejestr stosowanych metod nie włączono przymusu. W latach dwudziestych przywrócono kontrolę nad polityką finansową dzięki szeregowi reform, które w większości wiąże się z nazwiskiem Władysława Grabskiego. Wprowadzenie do obiegu złotówki, ustanowienie w 1924 roku instytucji Banku Polskiego, przejście od zależności opodatkowania od stanu majątkowego do systemu podatków od dochodu i obrotu, zaciągnięcie pożyczek za granicą — w Ameryce, Francji i Włoszech — a także wzrost inwestycji na roboty publiczne i unowocześnienie rolnictwa — wszystko to przyczyniło się do powstania zdolnego do życia systemu gospodarczego. W okresie późniejszym na najcięższą próbę miały wystawić skromną polską gospodarkę niemiecka wojna celna z lat 1926—30, wielki kryzys z lat 1931—34 i wreszcie kryzys dyplomatyczny z lat trzydziestych, który spowodował, że wydatki na obronę kraju sięgnęły 27,5% całości budżetu. Polski przemysł napotykał przeszkody nie do pokonania. Według niektórych współczesnych obserwatorów, przechodził przez „nieuniknione stadium późnego kapitalizmu w fazie imperialistycznej”. W oczach innych ludzi ponosił oczywiste skutki nadejścia niepodległości, która zniweczyła dawną infrastrukturę i zniszczyła dawne rynki, nie dostarczając jednocześnie wystarczających środków dla przystosowania się do nowych warunków. Ci, którzy tym przemysłem kierowali, próbowali go rozwijać według modelu zachodniego kapitalizmu, ale bez pełnego poparcia ze strony zachodniego kapitału. Udział ludności Drugiej Rzeczypospolitej w przemyśle był w 1929 roku mniejszy (13,2%) niż udział ludności byłego Królestwa Kongresowego w roku 1900 (17,6%). Przyłączenie do Polski Kresów Wschodnich — z ich prymitywnym rolnictwem — w żadnym stopniu nie rekompensowało utraty rozległego rynku rosyjskiego, który pod wrogim sowieckim zarządem był dla Polski na stałe zamknięty. Wartość nieoczekiwanego daru losu w postaci Górnego Śląska umniejszało jego odcięcie od tradycyjnego zaplecza i klienteli niemieckiej. Niska stopa kredytowa Polski zniechęcała zagranicznych inwestorów i nie tyle chroniła kraj od zdania się na łaskę drapieżnych spekulantów, ile była poważną stratą dla gospodarki. Znaczne niedociągnięcia w funkcjonowaniu sieci kolejowej i dostawach energii wymagały inwestycji przekraczających możliwości finansowe państwa. Budowę głównej linii kolejowej między Śląskiem a nowo wybudowanym portem w Gdyni, zaprojektowanym w celu usprawnienia eksportu węgla, ukończono dopiero w 1929 roku; połączenie Warszawy z Krakowem przez Kielce i Tunel wybudowano w 1933 roku; kampania elektryfikacyjna, podjęta w latach 1936—39, doprowadziła do zwiększenia dostaw energii o 600%, ale mimo wszystko nie zapewniła poziomu odpowiadającego elektryfikacji w Niemczech czy Rosji. Inwestycje rządowe koncentrowały się wokół wydatków na zbrojenia, w szczególności dotyczyły zakładów azotowych w Mościcach i fabryk broni. W rezultacie Polska nadal była o wiele słabiej rozwinięta przemysłowo niż inne kraje europejskie. Okazała się szczególnie nieodporna na skutki kryzysu; wiele najważniejszych gałęzi produkcji nigdy nie osiągnęło poziomu z roku 1913. W tych nielicznych sektorach, w których odnotowano istotny wzrost produkcji, na przykład w przemyśle przetwórczym, ceny były tak niskie, że ogólna sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie [355]:

Całkowita produkcja przemysłowa 1913 1923 1929 1932 1935 1938

(100) 71,2 85 — 70 98,7

Wydobycie węgla (w mln ton) 41 (100) 3687 46 112 — — 38 92

Ruda żelaza (w mln ton) 0,493 (100) 0,449 91 0,660 133 — — 0.879 178

Stal (w min ton) 1,677 (100) 1,129 67 1,377 82 0,570 34 — 1,441 93

Ropa naftowa (w mln ton) 1,114 (100) — — — — 0,50745

Bawełna (100) — — 54,2 — 84,7

Sól (w mln ton) 0,193 (100) — — — — 0,647 (335)

Cukier (w tysiącach ton) 57 (100) — 822 — 309 491 (861)

Ponury na ogół obraz przemysłu międzywojennego rozjaśniała pewna zdecydowana inicjatywa rządu, podjęta w marcu 1936 roku. Utrzymawszy stałą walutę przez cały okres depresji — mimo iż wiązało się to ze znacznymi kosztami społecznymi — i przewidując po raz pierwszy od 1929 roku stan równowagi budżetowej, władze sanacyjne wcześnie odważyły się na centralne planowanie. Głównym planistą został wicepremier i minister finansów Eugeniusz Kwiatkowski (1888—1974). Plan, którego celem było przystosowanie potrzeb ekonomicznych Polski do jej wymogów strategicznych, miał się opierać przede wszystkim na środkach krajowych. Wspomagała go tylko jedna duża pożyczka w wysokości 2 miliardów 600 milionów franków, zaciągnięta we Francji. Plan przyznawał pierwszeństwo przemysłowi zbrojeniowemu; na drugim miejscu postawiono rozbudowę bazy przemysłowej — zwłaszcza kolei, sieci elektrowni i gazowni. Jego podstawowym osiągnięciem było utworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) w tzw. „trójkącie bezpieczeństwa” u zbiegu granic województw krakowskiego, kieleckiego i lwowskiego. Realizacja dwóch poważniejszych inwestycji — elektrowni wodnej w Rożnowie i kombinatu metalurgicznego w Stalowej Woli — była w chwili wybuchu wojny poważnie zaawansowana. W tym samym krótkim okresie oznaki szybkiego powrotu do sił po chorobie kryzysu zaznaczyły się we wszystkich gałęziach przemysłu. W kategoriach wskaźnika produkcji przemysłowej na rok 1928 (= 100) produkcja przemysłowa Polski w latach 1938—39 wyrażała się cyfrą 119, a więc przewyższała odpowiednie wskaźniki dla Belgii (81) i Francji (82). Dla analityków okresu powojennego, którzy z przyczyn politycznych często ukazują bezplanową przedwojenną gospodarkę kapitalistyczną w niekorzystnym świetle, już samo istnienie planu centralnego z lat 1936—39, wraz z jego rekordowymi osiągnięciami w dziedzinie produkcji, jest powodem do wielkiego zakłopotania. Bezstronnego obserwatora mniej dziwi fakt, że dwie w zasadzie podobne do siebie dyktatury — przedwojenna i powojenna — stając w obliczu zasadniczo podobnych problemów, przyjęły analogiczną w zasadzie linię polityczną [356].

W dziedzinie oświaty nowe władze stanęły w obliczu zniechęcających trudności. Skoro ludność polskojęzyczna stanowiła zaledwie dwie trzecie ogółu mieszkańców kraju, a tylko dwie trzecie ludności polskojęzycznej oficjalnie nie było analfabetami, nasuwa się oczywisty wniosek, że Polacy umiejący czytać i pisać stanowili zaledwie 44% ogółu ludności. Mimo ogromnego postępu, jaki dokonał się w ciągu krótkiego czasu, wyłoniły się niebawem konflikty. W 1919 roku zebrał się „Sejm Nauczycielski”, którego zadaniem było przygotowanie programów nauczania w jednolitym państwowym systemie szkół; nauka była obowiązkowa i bezpłatna, a nowy system wszedł w życie trzy lata później. W roku szkolnym