Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

do końca dziesięciolecia walczył o utrzymanie swej pozycji w ramach istniejącego systemu. Od 1930 roku zaczął udzielać poparcia Bezpartyjnemu Blokowi Współpracy z Rządem, szukając obrony przed tym, co jego przywódcy uważali za wzrastające zagrożenie ze strony szalejących narodowych demokratów. Do tego czasu jednak polska administracja rządowa utraciła już swóją pierwotną gotowość wychodzenia naprzeciw określonym dążeniom wysuwanym przez mniejszości narodowe. Przez resztę życia Drugiej Rzeczypospolitej napięcia między poszczególnymi narodowościami stale się nasilały [347]. (Patrz Rys. D).

Rys. D. Warstwy społeczne w Polsce międzywojennej a. podział na grupy zawodowe (1921) b. podział na grupy narodowościowe (1931)

Blisko pięciomilionowa ludność ukraińska była najliczniejsza spośród mniejszości narodowych; jej największe skupiska rozciągały się wzdłuż pasma Karpat po rzekę Poprad; bardziej rozproszone grupy zamieszkiwały południowo-wschodnie tereny w okolicach Przemyśla, Rawy Ruskiej, Kowla, Łucka, Równego, Krzemieńca, Drohobycza i Kołomyi. (Patrz Mapa 19 b, s. 963). Po upadku Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej i zawarciu przez Piłsudskiego przymierza z Petlurą ludność ukraińska musiała na razie zrezygnować z wszelkich dążeń do autonomii. Zachowała jednak organizacje społeczne i kulturalne datujące się z czasów Galicji, a także pewną liczbę partii narodowych, zarówno radykalnych, jak i liberalnych, które miały nadal swobodę działania. Dawna Ukraińska Socjalno-Demokratyczna Partia (USDP) działała z przerwami w okresie istnienia Rzeczypospolitej Polskiej, ale jej wysiłki osłabił rozłam, w wyniku którego połowa członków przeszła do nielegalnego proradzieckiego komunistycznego podziemia, podczas gdy pozostała część nawiązała ścisłą współpracę z PPS. Podobny los spotkał partię SEL-ROB (Ukraińskie Chłopsko—Robotnicze Socjalistyczne Zjednoczenie).

Ukraińska Socjalistyczno-Radykalna Partia (USRP) i jej organ „Hromadskij Hołos” zyskały sobie szerokie poparcie wśród ludności chłopskiej Wołynia i okręgu stanisławowskiego. Wraz z liberalnym Ukraińskim Narodowo-Demokratycznym Zjednoczeniem (UNDO), które odziedziczyło po swoich poprzednikach szereg dawniejszych organizacji społecznych, kulturalnych i spółdzielczych oraz wydawane we Lwowie czasopismo „Diło”, uczestniczyła w polskim życiu parlamentarnym. Żadne z tych ugrupowań nie mogło jednak powstrzymać narastającej wrogości ogółu społeczeństwa polskiego wobec ukraińskiego separatyzmu. Krok za krokiem polityka ugodowa ustępowała miejsca terroryzmowi. Nielegalna Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW), a po roku 1929 jej następczyni. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), działająca z bezpiecznych kryjówek na terenie Niemiec i Austrii, rozpoczęły kampanię sabotaży i morderstw, które w latach trzydziestych unicestwiły wszelkie realne nadzieje na pojednanie. Zabójstwo w 1931 roku Tadeusza Hołówki (1889—1931), wybitnego teoretyka socjalizmu i współpracownika Piłsudskiego, a następnie — w roku 1934 — ministra spraw wewnętrznych, pułkownika Bronisława Pierackiego (1895—1934), sprowokowały rząd sanacji do podjęcia ostrych akcji represyjnych. Na drugorzędne akcje partyzanckie z lat 1932—33 na Wołyniu, Polesiu i w rejonie Leska władze polskie odpowiedziały wkroczeniem znacznych sił wojskowych i policyjnych, które zrównały z ziemią wsie podejrzane o ukrywanie rebeliantów. W 1934 roku zbudowano w Berezie Kartuskiej obóz dla internowanych — właśnie z przeznaczeniem dla więźniów, których aresztowano przy tej okazji. Wiele szkół ukraińskich zamknięto; nadgorliwi urzędnicy usuwali z list wyborców nazwiska ukraińskich chłopów, którzy nie umieli czytać i pisać po polsku. Na terenach przygranicznych osiedlano polskich wojskowych. Ukraiński ruch narodowy, wyalienowany w Polsce i śmiertelnie przerażony opowieściami o przymusowej kolektywizacji i masowym wymieraniu z głodu chłopstwa po drugiej stronie granicy, w ZSRR, coraz częściej zwracał się ku Niemcom, szukając u nich pociechy i poparcia [348].

Trzymilionowa społeczność żydowska cierpiała z innych powodów: dokuczał jej regres gospodarczy, eksplozja demograficzna, nasilająca się dyskryminacja rasowa, a także nadmierna propaganda. Z drugiej strony jednak, dwudziestolecie Drugiej Rzeczypospolitej było w życiu Żydów w Polsce pod wieloma względami ostatnim krótkim okresem względnego dobrobytu. Żydowskie szkoły podstawowe i średnie wykształciły całe nowe pokolenie młodych ludzi. Prywatne żydowskie systemy szkolnictwa — centrala szkolna Chorew pod auspicjami Agudat Israel, świeckie szkoły hebrajskie syjonistycznej organizacji Tarbut, zjednoczenie szkół żydowskich z językiem jidysz CJSZO (Centrale Jidisze Szul Organizacje) czy wreszcie JAWNE, dwujęzyczny polsko—hebrajski system szkół organizacji Mizrachi — współzawodniczyły z systemem polskich szkół państwowych oraz ze sobą nawzajem. Kwitła prasa żydowska — wydawana zarówno po polsku, jak i w jidysz. W dużych nakładach ukazywały się warszawski „Nasz Przegląd”, lwowska „Chwila” czy wychodzący w Krakowie „Nowy Dziennik”. Teatry żydowskie — zwłaszcza sceny w Warszawie i Wilnie — osiągnęły szczyt swego rozkwitu. Żydowscy reżyserzy kręcili dziesiątki filmów z udziałem aktorów mówiących w języku jidysz. Żydowscy uczeni zyskiwali sobie rozległą sławę. Pisarze żydowscy należący do „nowej fali” literatury jidysz zaczęli wydawać swoje pierwsze buntownicze odezwy. Jidiszer Wisenszaftlicher Instytut (JIWO, Żydowski Instytut Naukowy), założony w 1925 roku w Wilnie, główny ośrodek działalności naukowej Żydów, mógł śmiało pretendować do tytułu jednego z czołowych ośrodków kultury żydowskiej na świecie. Politycy żydowscy reprezentujący najróżniejsze orientacje i przekonania mieli swobodę działania, zarówno na szczeblu lokalnym, jak i w parlamencie. W pierwszym sejmie z 1922 roku żydowski klub poselski liczył 35 członków, a więc był liczniejszy od reprezentacji socjalistów. W czasach Piłsudskiego Agudat Israel udzielił swego poparcia BBWR. Jeszcze w latach 1935— 39, kiedy działalność wszystkich partii demokratycznych była już poważnie ograniczona, w sejmie i senacie nadal zasiadało kilku żydowskich posłów i senatorów.

Ludzie pokroju rabiego Mosze Elihu Halperna czy przywódcy syjonistów Icchaka Grünbauma należeli do czołowych osobistości w kraju. W latach trzydziestych szala przechyliła się na niekorzyść partii konserwatywnych i przewagę zdobyli syjoniści, mimo że ich wpływy osłabiał rozłam na co najmniej siedem podstawowych ugrupowań: rewizjonistów, członków partii Mizrachi , syjonistów pozagalicyjskich i galicyjskich, Hitahadut (Zjednoczonej Syjonistycznej Partii Pracy) oraz dwóch frakcji w obrębie Poalej Syjon . Poza sejmem, zwłaszcza w żydowskich związkach zawodowych, dużym poparciem cieszył się Bund. Żydzi stanowili znaczny procent członków PPS i K.PP. Na płaszczyźnie lokalnej żydowskie organizacje gminne, zwane kabałami, działały pod nadzorem rządowych starostów. Na mocy ustawy z 1927 roku członków kahału wybierano w powszechnym głosowaniu; kahały miały prawo prowadzenia własnej gospodarki finansowej. Żydowskie organizacje społeczne — od szpitali i sierocińców, po kluby sportowe, stowarzyszenia miłośników muzyki i związki spółdzielcze i ubezpieczeniowe — prowadziły ożywioną działalność we wszystkich rejonach kraju. Zwłaszcza życie żydowskiej ludności należącej do klasy średniej toczyło się w atmosferze spokoju i dobrobytu. W 1919 roku syjonistka Róża Pomeranc-Melcer dostąpiła zaszczytu zasiadania w sejmie jako pierwsza polska posłanka. W 1938 roku Lazar Rundsztejn, zawodnik wagi muszej, zdobył mistrzostwo w swojej klasie w ogólnokrajowych zawodach bokserskich. Każdy, kto oglądał spuściznę, jaką pozostawili po sobie ci ludzie, zgromadzoną w budynku powojennej siedziby głównej JIWO w Nowym Jorku, musiał dostrzec wielki dynamizm polskich Żydów w tym okresie ich dziejów. Nie wszystko było idealnie, ale też sytuacja nie była beznadziejnie ponura [349].