Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Jeśli zadaniem historyka jest dokonanie rozróżnienia między zdobyciem niepodległości w listopadzie 1918 roku a mającymi nastąpić w następnych latach kampaniami staczanymi dla jej obrony i utrzymania, może on jedynie dojść do wniosku, że chęci i czyny mas polskiego narodu były — do ostatniej chwili — w znacznym stopniu pozbawione znaczenia. W oczach co najmniej jednego sceptycznie nastawionego komentatora utworzenie niepodległej Polski w 1918 roku było wynikiem „szczęśliwego trafu”. W oczach ludzi o bardziej religijnych skłonnościach zakrawało na cud.

Mołotow nazwał ją „potwornym bękartem traktatu wersalskiego”. Stalin mówił o niej jako o „przepraszam za wyrażenie, państwie”. Dla J. M. Keynesa, teoretyka współczesnego kapitalizmu, była „ekonomiczną niemożliwością, której jedynym przemysłem jest żydożerstwo”. Lewis Namier uważał, że jest „patologiczna”. E. H. Carr nazwał ją „farsą”. David Lloyd George mówił o „defekcie historii”, twierdząc, że „zdobyła sobie wolność nie własnym wysiłkiem, ale ludzką krwią” i że jest krajem, który „narzucił innym narodom tę samą tyranię”, jaką sam przez lata znosił. „Polska”, powiedział, jest pijana młodym winem wolności, które jej podali alianci”, i „uważa się za nieodparcie uroczą kochankę środkowej Europy”. W 1919 roku Lloyd George miał podobno powiedzieć, że prędzej oddałby „małpie zegarek” niż Polsce Górny Śląsk. W 1939 roku oświadczył, że Polska „zasłużyła na swój los”. Adolf Hitler nazywał ją „państwem, które wyrosło z krwi niezliczonych niemieckich pułków”, „państwem zbudowanym na sile i rządzonym przez pałki policjantów i żołnierzy”, „śmiesznym państwem, w którym (…) sadystyczne bestie dają upust swoim perwersyjnym instynktom”, „sztucznie poczętym państwem”, „ulubionym pokojowym pieskiem zachodnich demokracji, którego w ogóle nie można uznać za kulturalny naród”, „tak zwanym państwem, pozbawionym wszelkich podstaw narodowych, historycznych, kulturowych czy moralnych”. Zbieżność tych uczuć, a także sposobów ich wyrażania, jest oczywista. Rzadko — jeśli w ogóle kiedyś — kraj, który właśnie uzyskał niepodległość, bywał przedmiotem równie krasomówczych i równie nieuzasadnionych zniewag. Rzadko — jeśli w ogóle kiedyś — brytyjscy liberałowie bywali równie beztroscy w formułowaniu opinii lub dobieraniu sobie towarzystwa [334].

Rzeczpospolita Polska została powołana do istnienia w listopadzie 1918 roku w wyniku procesu, który biolodzy mogliby nazwać partenogenezą. Stworzyła się sama w próżni, jaka pozostała po upadku trzech mocarstw rozbiorowych. Mimo oświadczeń Mołotowa nie została stworzona przez traktat wersalski, który jedynie potwierdził to, co już istniało: określenie warunków terytorialnych ograniczyło się jedynie do ustalenia granicy z samymi Niemcami. Nie była państwem funkcjonującym pod obcym protektoratem, do którego utworzenia rządy państw alianckich szykowały się w latach 1917—18 we współpracy z Komitetem Narodowym Dmowskiego w Paryżu. Nie była też państwem, jakie bolszewicy mieli nadzieję stworzyć jako czerwony most wiodący do rewolucyjnych Niemiec. I nie była to także marionetkowa Polska, której rozmaite wizje Rosja, Niemcy i Austria wysuwały w latach Wielkiej Wojny. Swego poczęcia nie zawdzięczała nikomu, nawet samym Polakom, którzy — wyróżniając się w walkach toczonych przez wszystkie ścierające się ze sobą armie — z konieczności zmierzali do wzajemnej neutralizacji własnych sił politycznych [335].

Załamanie się wszelkiego ustalonego ładu w Europie Wschodniej i Środkowej skazało nowo narodzoną Rzeczpospolitą na szereg dziecinnych awantur.

W latach 1918—21 toczyło się równocześnie sześć wojen [336]. Wojna ukraińska, która rozpoczęła się we Lwowie w listopadzie 1918 roku i zakończyła się upadkiem Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej w lipcu 1919 roku, ustanowiła władzę Polski na ziemiach Galicji Wschodniej aż po rzekę Zbrucz. Problem wojny w Wielkopolsce, która wybuchła 27 grudnia 1918 roku, został 28 czerwca 1919 roku rozwiązany przez traktat wersalski; natomiast wojna na Śląsku, prowadzona z przerwami jako seria trzech powstań — w dniach od 16 do 24 sierpnia 1919, od 19 do 25 sierpnia 1920 i od 2 maja do 5 lipca 1921 — zakończyła się dopiero po podpisaniu w Genewie w 1922 roku konwencji w sprawie Śląska. Wojna litewska, która toczyła się o Wilno, zaczęła się w lipcu 1919 roku i trwała praktycznie do chwili zawarcia pokoju w październiku 1920 roku; teoretycznie natomiast — wobec braku oficjalnego traktatu pokojowego — ciągnęła się przez cały okres międzywojenny. Wojna czechosłowacka, rozpoczęta 26 stycznia 1919 roku zajęciem Cieszyna przez Czechów, którzy nie przyjęli lokalnego porozumienia, zakończyła się 28 lipca 1920 roku arbitrażem państw sprzymierzonych. Drobne konflikty na Spiszu i w innych rejonach Karpat trwały aż do roku 1925. Najpoważniejsza była jednak wojna polsko-sowiecka — jedyna, która zagrażała istnieniu Rzeczypospolitej. Była próbą ognia, która pozostawiła po sobie niezatarte ślady. (Patrz Mapa 11).

Mapa 11. Powstawanie Rzeczypospolitej Polskiej (1918—1921)

Wojna polsko-sowiecka miała o wiele szersze implikacje, niż to przyznaje większość podręczników historii. Nie miała związku z rosyjską woj na domową, która toczyła się w tym samym czasie na innych frontach; Polacy nie walczyli w ramach interwencji państw sprzymierzonych w Rosji, i nie można jej opisywać jako „trzeciej kampanii ententy”. Dla rządu Piłsudskiego, który wolał bolszewików od białych w Rosji, była to wojna o utrzymanie niepodległości nierosyjskich obszarów dawnego imperium carskiego. W oczach rządu Lenina toczono japo to, aby odbudować cesarstwo w socjalistycznym przebraniu i rozszerzyć rewolucję na rozwinięte kraje kapitalistyczne zachodniej Europy. Wywołało ją przede wszystkim wycofanie się Niemców z dzielącej Rosję od Polski strefy okupacyjnej, Ober-Ost , w lutym 1919 roku; trwała bez przerwy do 12 października 1920 roku [337].

Wojna polsko-sowiecka zaczęła się od pierwszego nie planowanego starcia, które miało miejsce pod Berezą Kartuską na Białorusi 14 lutego 1919 roku.

W pierwszej fazie — w 1919 roku — inicjatywa była w rękach Polaków. Rodzinne miasto Piłsudskiego, Wilno, zostało odzyskane w kwietniu, a w sierpniu zdobyto Mińsk. Jednakże jesienią, mimo silnych nalegań ententy, Polacy jednoznacznie wycofali swoje poparcie dla białych oddziałów Denikina idących przeciwko Moskwie. Negocjacje pokojowe załamały się z powodu wzajemnej nieufności co do przyszłości Ukrainy. W 1920 roku działania wojenne dramatycznie się rozszerzyły. Na szybko przesuwającej się linii frontu, rozciągającej się od Łotwy na północy po Rumunię na południu, znalazło się ponad milion żołnierzy. Począwszy od stycznia, Armia Czerwona zaczęła formować nad brzegami Berezyny potężne siły ofensywne złożone z 700 000 żołnierzy. 10 marca dowództwo sowieckie wydało rozkaz rozpoczęcia wielkiej ofensywy na zachód; głównodowodzącym został 27-letni generał Michał Tuchaczewski. Ale Piłsudski zdławił tę próbę w zarodku.

Ostry atak na Mozyrz w marcu, rozpoczęty 24 kwietnia odważny marsz na Kijów oraz zaciekłe walki nad Berezyną opóźniły pochód wojsk sowieckich. Potem nadeszło lato i losy się odwróciły. W czerwcu Pierwsza Armia Konna pod dowództwem Budionnego przedarła się przez linię polskiego frontu w Galicji, a 4 lipca Tuchaczewski wyruszył znad Berezyny. „Na zachód!”, wołał w rozkazie dziennym. „Po trupie białej Polski wiedzie droga do światowego pożaru!” W pierwszych dniach sierpnia pięć armii sowieckich zbliżało się już do przedmieść Warszawy. Sytuacja była krytyczna. Interwencja dyplomatyczna państw sprzymierzonych nie przyniosła zawieszenia broni. Linię graniczną zaproponowaną przez rząd brytyjski — tzw. „linię Curzona” — odrzucili zarówno Polacy, jak i Sowieci. Brytyjczycy odmówili udzielenia Polsce pomocy wojskowej, pomimo iż wcześniej wyraźnie się do tego zobowiązali. Francuzi nie podbudowali żadnymi posiłkami niewielkiej misji wojskowej. Wstrzymano francuskie kredyty militarne dla Polski.