Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

W Lozannie zjednoczył siły z przywódcami CAP, szykując się do ponownego ustanowienia KNP. Kluczowy punkt kampanii Dmowskiego na tym etapie polegał na tym, aby zdobyć oficjalne uznanie dla swojej działalności w charakterze jedynego i wyłącznego przedstawiciela przyszłego polskiego rządu. Prawie mu się to zresztą udało. Na razie jednak, dopóki rządy państw zachodnich uważały sprawę polską za sprawę wewnętrzną swego potężnego rosyjskiego sojusznika, nic nie mogło się zmienić.

Rewolucja lutowa w Rosji zmieniła sytuację dosłownie z dnia na dzień. Pojawienie się w Piotrogrodzie liberałów rosyjskich od ponad dziesięciu lat związanych z Kołem Polskim w Dumie sprawiło, że deklaracja dotycząca Polski znalazła się wysoko na liście postulatów Rządu Tymczasowego. Manifest z dnia 30 marca 1917 roku mówił o „niepodległej Polsce”, sprawy szczegółowe oddając jednak w ręce przyszłego Zgromadzenia Konstytucyjnego [326]. 9 kwietnia wydano kolejny dokument — ogólną deklarację zasady samostanowienia narodów. Pod koniec miesiąca Rząd Tymczasowy mianował polską Komisję Likwidacyjną, na której czele stanął Aleksander Lednicki, sprzymierzeniec kadetów, a swego czasu twórca Klubu Autonomistów i Federalistów w Dumie. Zadaniem Lednickiego było przeprowadzenie przygotowań związanych z przechodzeniem rosyjskiej własności państwowej pod kontrolę Polaków. Okazało się to zupełnie niemożliwe wobec trwającej nadal okupacji wszystkich prowincji polskich przez wojska niemieckie.

Prawdą jest, że manifest Rządu Tymczasowego w sprawie Polski poprzedziła wydana 27 marca 1917 analogiczna deklaracja ze strony piotrogrodzkich Rad Delegatów Robotniczych i Chłopskich [327]. Tej inicjatywy ze strony bolszewików nie można jednak uważać za nic więcej jak za prywatny wyraz dobrej woli. W tym okresie bolszewicy nie sprawowali w Rosji żadnej władzy i ich deklaracje w sprawie Polski miały taką samą wagę, jaką miałyby deklaracje komitetów robotniczych w Warszawie, Berlinie czy Tokio, dotyczące przyszłości Rosji. Najwcześniejsze autorytatywne oświadczenie bolszewików na temat sprawy polskiej pojawiło się jako trzecia z kolei klauzula dekretu z 29 sierpnia 1918 roku, unieważniającego postanowienia wcześniejszych tajnych traktatów, w tym także postanowienia w sprawie rozbiorów. Nawet wtedy jednak nie mieli oni ani żadnych możliwości narzucania swoich poglądów, ani też najmniejszego zamiaru podejmowania żadnych określonych zobowiązań. Nikt nie wiedział, jakie znaczenie ma dla bolszewików słowo „Polska”.

Rewolucja lutowa w Rosji zbiegła się w czasie z szybkim nasileniem się zainteresowania Ameryki sprawami toczącej się wojny. Podczas spotkania z Paderewskim w listopadzie 1916 roku pręży dent—elekt Woodrow Wilson wypowiedział jedną ze swych pierwszych odnotowanych uwag, wyrażających życzliwość w stosunku do koncepcji niepodległej Polski. 21 stycznia 1917 roku w swoim pierwszym oficjalnym przemówieniu w Senacie Wilson zrobił wzmiankę o „zjednoczonej Polsce” i jej prawie do „dostępu do morza”. W rok później, 8 stycznia 1918 roku, trzynasty z kolei ze sformułowanych przez Wilsona „czternastu punktów” dotyczących celów pokój owych mówił o „zjednoczonej, niepodległej i autonomicznej Polsce z wolnym, nieograniczonym dostępem do morza”. Ten wielkoduszny wyraz amerykańskich poglądów na sprawę polską był j edynym tego rodzaju oświadczeniem, wydanym przez przywódcę mocarstwa, a zarazem nie wymuszonym przez jakiś określony bieg wydarzeń [328].

W latach 1917—18 polityka wszystkich mocarstw zachodnich w stosunku do Polski zmieniła się nie do poznania. Zrezygnowały one ze swojej wcześniejszej postawy bezwzględnego oporu wobec kwestii niepodległości Polski — częściowo w wyniku przystąpienia Ameryki do wojny po ich stronie, częściowo jako skutek załamania się potęgi Rosji, lecz w znacznej mierze w wyniku rozpaczliwego poszukiwania jakichkolwiek sposobów wprawienia w zakłopotanie Niemców. Uczyniły to jednak dość niechętnie. Jeszcze 11 marca 1917 roku rząd francuski podpisał z Rosją zobowiązanie o nieingerencji w sprawy Rosji, dotyczące ustalania granic. 22 marca Lord Hugh Cecil przypomniał parlamentowi brytyjskiemu, że uznanie niepodległości Polski przez Wielką Brytanię równałoby się przyznaniu niepodległości Irlandii przez Rosję. W miesiąc później, 26 kwietnia, zgodnie z manifestem Rządu Tymczasowego minister skarbu Andrew Bonar Law powitał Polskę w imieniu króla Jerzego V. W czerwcu tego samego roku nastąpiło oświadczenie Poincarego we Francji, zawierające formalne postanowienia w sprawie armii polskiej; oznaczało ono kolejny krok naprzód. We wrześniu powszechną konsternację wywołało jednostronne uznanie przez rząd francuski KNP jako oficjalnej instytucji dla politycznych kontaktów z wojskiem polskim. W sprawie dokładnych warunków porozumienia panowało spore zamieszanie, a Brytyjczycy obawiali się, że Francuzi zdołali ich wyprzedzić. Uznanie KNP przez Wielką Brytanię, ogłoszone w październiku, było celowo sformułowane w sposób niejednoznaczny i pomyślane wyłącznie jako gest mający na celu utrzymanie solidarności anglo-francuskiej. I tak wkrótce go żałowano. Dmowskiego nie można teraz było powstrzymać od .zachowywania się tak, jak gdyby był udzielnym księciem, spadkobiercą korony przyszłego państwa polskiego. Ogólne deklaracje na temat niepodległości Polski były teraz raczej na porządku dziennym. Ale pierwszą szczegółową wspólną gwarancję wszystkich państw sprzymierzonych, dotyczącą „odrodzenia Polski w jej historycznych i geograficznych granicach”, wydano dopiero 2 marca 1918, a i to zdarzenie miało miejsce w zadziwiająco niejasnych okolicznościach. Postanowienie podjęto w miejscowości Jassy w Rumunii, gdzie negocjatorzy państw alianckich usiłowali namówić Polaków ze zbuntowanej dziewiątej armii rosyjskiej w Besarabii oraz uchodźców z Drugiej Brygady legionowej Hallera do kontynuacji walki przeciwko Niemcom. Deklarację powtórzono publicznie dopiero we wspólnej nocie Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Stanów Zjednoczonych z 3 czerwca 1918 roku.

Same w sobie oświadczenia państw ententy nie osiągnęły zbyt wiele. Zmaterializowało się zaledwie niewielu spośród pół miliona rekrutów, których obiecywał Dmowski. Liczebność pięciu dywizji wojska polskiego we Francji nigdy nie przekroczyła 100 000 żołnierzy i tylko jedna dywizja skłonna była przystąpić do walk na froncie zachodnim. Dowództwo powierzono generałom francuskim, później zaś Józefowi Hallerowi, który przybył z Murmańska. W Rosji nominalnie proaliancki polski korpus generała Dowbór-Muśnickiego spędzał więcej czasu na walkach z czerwoną gwardią niż na bitwach z Niemcami. Główna jego baza znajdowała się w Mińsku na Białorusi, a jego szeregi zasilali żołnierze z polskich jednostek rozpadającej się armii rosyjskiej, których używano do ochrony interesów miejscowych właścicieli ziemskich. Ich starania z nawiązką równoważyła działalność tysięcy Polaków, którzy przyłączyli się do czerwonych i teraz bratali się z niemieckimi garnizonami Ober-Ost [329]. W takich warunkach trudno się było zorientować, w jaki sposób rządy państw sprzymierzonych mogłyby kiedykolwiek wprowadzić w życie swoje oświadczenie w sprawie Polski.

W Warszawie zmienne losy wojny na froncie wschodnim wywoływały chwiejne nastroje — od przygnębienia po żarliwe oczekiwanie. Na początku ogół ludności przejawiał postawę silnie lojalistyczną, z przykładnym zapałem popierając rosyjską mobilizację. Opozycja nacjonalistyczna i socjalistyczna, stłamszona zalewem wydarzeń z lat 1905—06, niemal sienie ujawniała. Wiadomości o zbombardowaniu przez Niemców Kalisza wywołały powszechne oburzenie, umacniając przekonanie narodowych demokratów, że przyszłość Polski leży w Rosji. Ale wydarzenia szybko wymknęły się spod kontroli lojalistów. Niepokój wśród klasy pracującej wzbudził wzrost cen żywności, przymusowe zaciągi do prac przy naprawie fortyfikacji oraz bezrobocie, jakie nastąpiło w wyniku ewakuacji wyposażenia zakładów przemysłowych do Rosji. Komitet Obywatelski, na czele którego stał książę Lubomirski, miał z początku nadzorować realizację programu opieki społecznej; wkrótce jednak przekształcił się w ośrodek, wokół którego krystalizowała się polityka, najpierw lokalna, a następnie narodowa. W marcu 1915 roku, kiedy car nadał Warszawie autonomię, której odmawiano jej od 1863 roku, miasto odwracało się już plecami do dawnego ładu. W lecie, gdy wycofujący się Rosjanie z premedytacją zniszczyli wszystkie mosty, stacje kolejowe i huty w mieście, życzliwość w stosunku do planów przewidujących związek z carem wyparowała bez śladu z dnia na dzień.