Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Towarzysze!

Łączność i solidarność robotników bez względu na dzielące ich granice, na różność pochodzenia i wyznania —jest najlepszą rękojmią zwycięstwa naszej sprawy, wyzwolenia pracującego ludu spod wszelkiej przemocy.

Wie o tym dobrze rząd carski i stara się zamącić naszą jedność przez rozbudzanie nienawiści rasowo—religijnych. Gdy mu się to uda, gdy w jakim Kiszyniowie lub Baku chrześcijanie rozgromią Żydów lub Tatarzy wyrżną Ormian — wówczas rząd raduje się swoim zwycięstwem, napawa się zapachem przelanej krwi i czuje się znów mocnym i potężnym. (…)

Tę swoją taktykę ohydną rząd już od dawna stara się stosować i w Polsce; proletariat nasz jest jednak nazbyt uświadomiony, by się dał na ten lep złapać, zanadto jest silny, by pozwolił wystąpić do pogromów rozmaitym mętom społecznym.

Ale nie tylko rządowi podoba się rozbudzanie nienawiści rasowo-religijnych, pragną tego również wszyscy ci, dla których solą w oku jest nasza solidarność i walka klasowa. Szerzą więc nienawiść do Żydów i ojcowie jezuici (…), i księża, i Narodowa Demokracja (…).

Że się rząd gniewa na Żydów, rzecz to zrozumiała, bo Żydzi przyjmują czynny udział we wszystkich ruchach rewolucyjnych (…); lecz ileż w tym naiwnej głupoty, gdy wrogowie nasi sądzą, że i my za to możemy na Żydów się oburzać! (…) Ta krew żydowska, która się zmieszała wraz z polską i niemiecką, spływając w rynsztoki uliczne Łodzi, (…) się stała cementem, który tym silniej spoił w jedną potężną całość różnorodne części proletariatu naszego. W szeregach walczących nie znamy ani Żydów, ani Niemców, ani Rosjan, ale widzimy tylko robotników, zmagających się z potworem caratu za wolność i szczęście ludzkości.

Niech żyje międzynarodowa łączność robotników! Hańba ciemnym siłom reakcji (…)! Jednością obalimy carat (…)!

Łódzki Komitet Robotniczy

Łódź, lipiec 1905 r. Polskiej Partii Socjalistycznej [307].

Socjaliści mieli dosyć własnych kłopotów. „Młodzi” z przywództwa PPS bezustannie naciskali na intensyfikację akcji terrorystycznych, z pogardą odrzucając ostrożne rady „starych”. Lewicowcy głośno domagali się rewolucji socjalnej kosztem narodowej niepodległości. Podczas ósmego zjazdu, który odbył się w 1906 roku we Lwowie, udało się sklecić kompromis. Ale już dziewiąty zjazd w Wiedniu w listopadzie tego samego roku ujawnił istnienie trwałego rozłamu.

PPS-Lewica pod przywództwem Feliksa Kona i Henryka Wałeckiego odłączyła się już podczas pierwszego etapu drogi wiodącej do SDKPiL i ostatecznie — do komunizmu. PPS-Frakcja Rewolucyjna, której przewodził Piłsudski, nadal sprawowała kontrolę nad Organizacją Bojową i poszła w kierunku, który nacjonalizmowi przyznawał zdecydowane pierwszeństwo przed socjalizmem. Każda z tych frakcji miała doświadczyć dalszych jeszcze podziałów. Do roku 1908 Piłsudski zrezygnował już z wszelkich ścisłych powiązań z PPS i zabrał swych bliskich zwolenników do Galicji, aby tam zająć się formowaniem regularnych sił zbrojnych. W latach 1911—14 PPS-Frakcja Rewolucyjna dała początek dwóm subfrakcjom: nowej PPS oraz PPS-Opozycji pod przywództwem Feliksa Perlą (1871—1927) i Tomasza Arciszewskiego (1877—1955). Na tym etapie daleko posuniętego podziału na frakcje PPS była odbiciem bratobójczej niejednorodności całego polskiego ruchu narodowego [308].

Wydarzenia na terenie rosyjskiej Polski wywierały nieuchronny wpływ na zbliżające się wydarzenia w pozostałych zaborach. Okres Dumy zbiegł się z wprowadzeniem powszechnego prawa głosu w Austrii. W Galicji — podobnie jak w Rosji — nacjonaliści orientacji Dmowskiego czynili szybkie postępy, zwracając się zarówno przeciwko Ukraińcom, jak i przeciwko Żydom. Ich jawne szyderstwa pod adresem namiestnika Bobrzyńskiego w pełni tłumaczą, dlaczego ten ostatni był gotów przymknąć oczy na paramilitarne akcje Piłsudskiego. W Prusach Dmowski zjednał sobie swymi antyniemieckimi wystąpieniami wielu Polaków. Bezpośrednią inspiracją dla strajków szkolnych z lat 1906—07 był precedens, jaki miał miejsce w Rosji. We wszystkich trzech rozbiorach nastąpiło wyraźne przyspieszenie pulsu narodu. Zadawało to kłam diagnozie, jakoby wysokiej gorączce towarzyszyły zbytnie napięcia wewnętrzne, które nie przynosiły żadnej poprawy chorej polityce ciała narodu.

Kryzys z lat 1904—08 sprawił, że Polska oddaliła się bardziej niż w jakimkolwiek innym okresie od drogi prowadzącej do rewolucji organicznej. Później, w latach 1917—18, niemiecka okupacja osłoniła ziemie polskie przed wpływami rewolucji w Rosji. W czasie II wojny światowej przemiany społeczne przeprowadzane były nie przez rodzime siły, lecz przez wrogów z zewnątrz. Tymczasem jednak po roku 1908 polityka reakcyjna utorowała sobie drogę we wszystkich niemal dziedzinach życia. Zabójstwo Stołypina w 1911 roku położyło kres reformom. Polska Macierz Szkolna została rozwiązana. Ekspansję ziemstw na zachodnie prowincje utrudniały konflikty między chłopstwem i ziemiaństwem. Wcielenie w życie reform municypalnych w miastach utrudniała wzajemna rywalizacja między Polakami i Żydami. W 1912 roku upaństwowienie linii kolejowej Warszawa-Wiedeń doprowadziło do zwolnienia tysięcy polskich pracowników. Cesja okręgu chełmskiego na rzecz guberni kijowskiej miała wyraźnie na celu ułatwienie rusyfikacji i przygotowanie gruntu dla szerokiej akcji ponownego nawracania unitów. Na mroczniejącej scenie wydarzeń międzynarodowych łatwo było obudzić strach przed niemiecką inwazją. 3 sierpnia 1914 roku, gdy wypowiedziano wojnę i gdy pierwszy pułk kozaków przejeżdżał ulicami Warszawy, udając się na front, Polacy tłumnie wyszli na ulice, żegnając ich radosnymi okrzykami.

W swoich początkach I wojna światowa nie miała nic wspólnego z problemami polskimi. Zrodziła się z rywalizacji Niemiec z Francją, Wielką Brytanią i Rosją, a także z kłopotów Austrii w Serbii. Ale wybuch działań wojennych w sierpniu 1914 roku automatycznie tchnął nowe życie w sprawę polską. Po raz pierwszy od 1762 roku Berlin był w stanie wojny z Petersburgiem. Solidarność mocarstw rozbiorowych, niemal nienaruszona na przestrzeni XIX wieku, została nareszcie przełamana. Pierwszy raz od czasów napoleońskich ziemie polskie miały się stać międzynarodowym polem bitwy. Na Śląsku i w Galicji, a później na Białorusi i Polesiu front wschodni miał postawić ludność polską oko w oko ze zbrojnym konfliktem, w obliczu wszystkich idei i całej grozy, jakie niosła ze sobą epoka. Po raz pierwszy w historii każde z trzech mocarstw miało zmobilizować potężną armię. Ludność cywilna miała stanąć w obliczu bezprecedensowych wymagań, a jej lojalność miała być wystawiona na najwyższą próbę. Ziemie polskie nie były tylko i wyłącznie sceną, na której rozgrywały się wojenne wydarzenia. Były obszarem, na którym Rosja i państwa centralne musiały stoczyć walkę o ciała i umysły swoich polskich poddanych [309]. (Patrz Mapa 10).

Mapa 10. Front wschodni (1914—1918)

W miarę oddalania się perspektyw szybkiego werdyktu, każdy z zawodników czuł się w obowiązku przewyższyć rywali w szczodrości obietnic, którymi miał nadzieję zyskać sobie poparcie Polaków. W latach 1914—16 car, kajzer i cesarz-król proponowali im coraz większy stopień autonomii. W roku 1917 prezydent Stanów Zjednoczonych, Rząd Tymczasowy w Piotrogrodzie, a nawet przywódca bolszewików wypowiedzieli się za niepodległością Polski. W roku 1918 za ich przykładem poszły Francja, Włochy, Japonia i — na samym końcu — Wielka Brytania. Większość z tych deklaracji była tylko pobożnymi inwokacjami i nikt z tych, którzy je składali, nie miał żadnych szans na wprowadzenie ich w życie. Tylko Niemcy byli w stanie zmienić słowa w czyny, ale i oni nie czynili tego zbyt skutecznie [310].