Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Okupacja niemiecka, która trwała od 6 sierpnia 1915 roku do 13 listopada 1918 roku, została ustanowiona w niezwykle nie ustabilizowanej sytuacji. Spontaniczne obchody polskiego święta narodowego w dniu 3 maja 1916 roku — po raz pierwszy od pięćdziesięciu lat — zdradziły obecność uczuć narodowych, które lada moment miały wyrwać się na powierzchnię. W tym samym roku przywrócenie języka polskiego jako wykładowego na Uniwersytecie Warszawskim, oficjalne oświadczenie stwierdzające restaurację Królestwa Polskiego z ciałem doradczym w postaci Rady Państwa, obradującej w Zamku Królewskim, oraz uroczyste wkroczenie Legionów polskich — stały się kolejnymi potwierdzeniami gotowości Niemców do daleko idących ustępstw. Ale rok 1917 przyniósł kres owych ustępstw. Powtarzające się strajki ujawniły utrzymujące się trudności gospodarcze, natomiast aresztowanie Piłsudskiego stało się ostrzeżeniem, że pod aksamitną niemiecką rękawiczką kryje się żelazna pięść. Ścisła kontrola niemieckich władz wojskowych nad Radą Regencyjną nie zelżała do jesieni 1918 roku ani o włos.

Kiedy wreszcie nadeszło załamanie się państw centralnych, wypadki potoczyły się z zaskakującą szybkością. Pierwsza rysa na gładkim monolicie pojawiła się na froncie zachodnim w „czarny piątek”, 18 lipca 1918 roku, kiedy Francuzi, Brytyjczycy i Amerykanie przedarli się przez niemieckie linie frontu i rozpoczęli pochód, który stopniowo nabierał rozmachu. Ale pęknięcie nie do usunięcia nastąpiło dopiero w październiku, kiedy na froncie wschodnim żołnierze z armii austro-węgierskiej po prostu spakowali plecaki i ruszyli do domu. W ciągu trzech tygodni austriacka strefa okupacyjna została całkowicie ogołocona z garnizonów.

Pułki czeskie ruszyły w kierunku Czech; Madziarzy — w stronę Węgier; Tyrolczycy — do Tyrolu; mieszkańcy Galicji — do swoich rodzinnych miast i wsi. Oficerowie porzucili wszelkie pozory porządku i zniknęli w ogólnym bezładzie. Urzędnicy państwowi przekazali klucze od swoich biur dozorcom, po czym wyjechali.

Zdziwieni ludzie, którzy przez cztery lata żyli pod rządami wojskowych, zostali nagle pozostawieni samym sobie. Porzucono ich. Pierwszym polskim terenem, który w ten właśnie sposób odzyskał wolność, był Cieszyn. 28 października 1918 roku Rada Narodowa Księstwa Śląska Cieszyńskiego proklamowała jego niepodległość, ogłosiła chęć przyłączenia się do Rzeczypospolitej Polskiej (która wtedy jeszcze nie istniała) i podpisała traktat dotyczący cesji zachodniej części Księstwa na rzecz lokalnej rady czeskiej [330]. Kraków otrzymał wolność tego samego dnia. Lwów, wyzwolony l listopada, został opanowany jednocześnie przez elementy polskie i ukraińskie [331].

Polityka związana z upadkiem Austrii była niezwykle powikłana. W Krakowie wobec braku wszelkich rozkazów z Wiednia przywódcy Koła Polskiego w Reichsracie utworzyli Polską Komisję Likwidacyjną (28 X 1918) dla zarządzania Galicją. Jej prezesem został Wincenty Witos. Niektórzy spośród jej bardziej konserwatywnych członków jeszcze w 1919 roku nawoływali do lojalności wobec cesarstwa austriackiego — nawet wtedy gdy cesarstwo austriackie przestało już istnieć. W Lublinie 7 listopada 1918 w dawnej siedzibie kwatery głównej austriackiej strefy okupacyjnej przywódcy socjalistów utworzyli Tymczasowy Rząd Ludowy z Ignacym Daszyńskim jako premierem na czele. Będąc jedyną partią, która w poprzednich latach konsekwentnie opowiadała się za niepodległością, socjaliści nie mogli się uczciwie uważać za reprezentantów całego narodu. Ale ich związki z Legionami, podobnie jak radykalny Manifest Narodowy, zyskały im spore poparcie społeczeństwa [332].

W tym momencie rysa pęknięcia wydłużyła się, obejmując również niemiecką strefę okupacyjną. W Kilonii wrzał bunt. W Berlinie wybuchła rewolucja. Niemieckie dowództwo w Warszawie — podobnie jak w innych miastach — nie miało żadnych rozkazów. Żołnierze z garnizonu zaczęli tworzyć „Rady” według modelu, którego nauczyli się w Ober-Ost. Dołączyli do nich robotnicy, tworząc Komitety Robotnicze. Rada Regencyjna była bezsilna. Podjęta przez nią próba utworzenia „rządu” pod przywództwem Józefa Świeżyńskiego w miejsce nie istniejącej już Rady Państwa nie znalazła poparcia. Powstało zagrożenie anarchią. I wtedy stała się rzecz nieoczekiwana. Piłsudski, zwolniony 10 listopada 1918 z twierdzy w Magdeburgu, pojawił się na stacji w Warszawie. Był jedynym człowiekiem, który cieszył się wystarczającą reputacją na to, aby móc uratować sytuację. Jego socjalistyczna przeszłość zapowiadała pewne wpływy wśród lewicowych robotników; wojskowe doświadczenie stwarzało szansę na to, że będzie sobie umiał poradzić z niemiecką władzą wojskową. 11 listopada, w dzień zawieszenia broni i końca I wojny światowej, na prośbę Rady Regencyjnej Piłsudski objął urząd głównodowodzącego. Zaproponował niemieckim władzom wojskowym, aby po prostu złożyły broń i wyjechały pierwszym pociągiem, zanim wybuchną zamieszki wśród ludności cywilnej. Niemcy chętnie się zgodzili. Zatwardziali żołnierze oddziałów szturmowych oddali karabiny sztubakom. Cytadelę porzucono, przekazując ją w ręce bandy młokosów. Beseler zbiegł, pozostawiając w nienaruszonym stanie piwnicę pełną win. W ciągu paru godzin Niemcy opuścili miasto. Warszawa również była wolna. W ciągu trzech dni calutkie Królestwo aż po Bug zostało oczyszczone z niemieckich wojsk. 14 listopada Rada Regencyjna przekazała wszystkie swoje funkcje Piłsudskiemu, któremu nadała tytuł Naczelnika Państwa. Tego samego dnia Piłsudski przyjął z rąk Daszyńskiego dymisję Rządu Tymczasowego w Lublinie i objął nadzór nad wszystkimi sprawami politycznymi. Tak rozpoczęła się próba, którą Lewis Namier nazwał próbą „zbudowania Polski, w czasie gdy Rosja i Niemcy spały”.

Z prawnego punktu widzenia trudno dokładnie określić, jakim właściwie państwem rządził teraz Piłsudski. Niełatwo stwierdzić, czy po prostu objął sukcesję w Królestwie Polskim — takim, jakim je przywrócili do życia Niemcy w 1916 roku, czy też sprawował już rządy nad Rzecząpospolitą Polską, której prawne istnienie miało ostatecznie zostać potwierdzone przez demokratyczne wybory i międzynarodowe uznanie dopiero w styczniu 1919 roku. Jednakże praktycznie rzecz biorąc, klucz do zrozumienia sytuacji tkwił w fakcie, że Piłsudski jako jedyny sprawował kontrolę nad państwem i że ani KNP, ani rządy państw sprzymierzonych nie odegrały żadnej roli w wyniesieniu go na urząd. To wystarczyło Dmowskiemu, aby twierdzić, że mianowanie było „nielegalne”, rządom ententy zaś — aby patrzeć z najwyższą podejrzliwością na owego byłego brygadiera z armii austriackiej i byłego więźnia Niemców, który „przechwycił władzę” w kraju, jakim oni sami mieli nadzieję kiedyś rządzić. W gruncie rzeczy, mianowanie Piłsudskiego Naczelnikiem Państwa nie było ani „legalne”, ani też „nielegalne”. Przyjechał do Warszawy, powracając z więzienia i wygnania i nie wiedząc dokładnie, czego ma tam oczekiwać. Jak przed rokiem Lenin w Piotrogrodzie, zobaczył, że „władza leży na ulicy”, i kiedy się schylił, żeby ją podnieść, polski feniks wyłonił się z popiołów wojny, które leżały u jego stóp.

W następnych latach wielu historyków zakładało, że odrodzenie państwa polskiego było naturalną konsekwencją walk narodu w okresie rozbiorów. W ich pojęciu było ono jedynym właściwym — żeby nie powiedzieć: nieuchronnym — celem na „drodze do niepodległości”. Istotnie, opublikowane w ostatnich latach popularne wspomnienia i pamiętniki z okresu I wojny światowej — na przykład dziennik pewnego polskiego żołnierza, walczącego w szeregach niemieckiej armii — pokazują, jak dalece zwykli szarzy Polacy tęsknili za odbudową swej na tak długo utraconej ojczyzny [333]. Nie można jednak twierdzić, że chęć stała się nieuchronnie matką czynu. W gruncie rzeczy, Polakom dano bardzo niewiele okazji do walki o własną niepodległość. Wszystkie przedsięwzięcia, jakie podejmowali w tym kierunku — z Legionami włącznie — kończyły się klęską. Wszystkie plany utworzenia państwa polskiego we współdziałaniu z państwami centralnymi, z Rosją, czy z ententą, spełzały na niczym. Wybuchu wojny na ziemiach polskich dokładnie nie przewidział nikt i wobec tego nie nastąpiła praktycznie żadna walka.