Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Jednakże raz zbudzone widmo niepodległości nie pozwalało się już ponownie złożyć w grobie. W ciągu czterech lat trwania wojny atmosfera polityczna uległa zmianie. Zwykłe rozczarowanie poprzednich dziesięcioleci przekształcało się stopniowo w uczucie niejasnego, lecz żarliwego oczekiwania. Wśród samych Polaków optymiści doświadczali przypływów uniesienia w związku z zachęcającymi perspektywami, jakie otwierały się wskutek zmiennych kolei wojny. Pesymistów przerażało przekonanie o nieuchronności bratobójczych walk. W każdej z armii służyły dziesiątki tysięcy młodych Polaków. W takiej właśnie sytuacji we wrześniu 1914 roku Edward Słoński napisał najlepiej może znany wiersz lat wojny:

Wszędzie tam, gdzie możliwa była działalność polityczna, jak grzyby po deszczu powstawały nowe polskie organizacje. W Krakowie konferencja z 16 sierpnia 1914 r. powołała do istnienia Naczelny Komitet Narodowy, który stawiał sobie za cel zjednoczenie wszystkich polskich ruchów niepodległościowych pod egidą Austrii [312]. Jego pierwszym prezesem został profesor Juliusz Leo (1862—1918), wieloletni prezydent miasta Krakowa. Na czele jego Departamentu Wojskowego stanął Władysław Sikorski (1881—1943). Komitet cieszył się poparciem wszystkich czołowych przywódców ugrupowań politycznych Galicji i prowadził swoją działalność przez trzy lata. Utrzymywał kontakty z Polską Organizacją Narodową Piłsudskiego — politycznym skrzydłem Legionów. Nie były to jednak bynajmniej stosunki łatwe i spokojne. 10 września 1914 narodowi demokraci utworzyli w Warszawie Centralny Komitet Obywatelski, którego oficjalnym zadaniem było organizowanie pomocy socjalnej dla ofiar wojny, a który w gruncie rzeczy miał także wspierać Komitet Narodowy Polski Dmowskiego, w tym czasie wciąż jeszcze zabiegający o autonomię pod protektoratem Rosji. Wkrótce, bo już w 1915 roku, KNP przeniósł się do Piotrogrodu, a następnie do Lozanny [313]. W Londynie utworzono Polski Komitet Informacyjny, zajmujący się udzielaniem pomocy Polakom, którzy zostali objęci przepisem o obowiązku rejestracji cudzoziemców, oraz propagowaniem w Wielkiej Brytanii sprawy polskiej. Patronował mu Robert William Seton-Watson, czołowy brytyjski obrońca ruchów narodowych w Europie Wschodniej, a wśród jego najbardziej aktywnych członków znalazł się August Zaleski [314].

W Vevey w Szwajcarii pianista Ignacy Jan Paderewski założył Centralną Agencję Polską. Oba ośrodki, w Wielkiej Brytanii i Szwajcarii, starały się skoordynować dążenia w kierunku niesienia pomocy mieszkańcom terenów Polski zdewastowanych na skutek działań wojennych. CAP uruchomiła filie w Londynie, Paryżu, Rzymie i Waszyngtonie — wszystkie one miały się dostać w orbitę wpływów KNP Dmowskiego. Dwie podstawowe tendencje polityki polskiej tego okresu reprezentują, z jednej strony, tzw. „aktywiści”, nawołujący do podjęcia czynnej walki przeciwko Rosji u boku państw centralnych, oraz, z drugiej strony, tzw. „pasywiści”, którzy pokładali nadzieje w Rosji, a w okresie późniejszym — w zachodnich sprzymierzeńcach.

Liczba polskich formacji wojskowych również wzrastała w szybkim tempie. 16 sierpnia 1914 roku Piłsudski połączył swoich strzelców z innymi ugrupowaniami paramilitarnymi o podobnej orientacji, tworząc Legiony Polskie [315]. Sam objął komendę nad Pierwszą Brygadą — stąd jego znany przydomek „Komendant” i legionowy marsz My, Pierwsza Brygada . Drugą Brygadą dowodził pułkownik Kuttner, a od l lipca 1916 roku — pułkownik Józef Haller (1873— 1960).

Na czele Trzeciej Brygady, utworzonej w 1916 roku, stał pułkownik Stanisław Szeptycki (1867—1946), a następnie generał Bolesław Roją (1879—1940). Po swojej pierwszej samodzielnej akcji w sierpniu 1914, która zakończyła się tragicznie, Legiony zostały podporządkowane dowództwu austriackiemu. Powiązania z Legionami miała elitarna formacja Piłsudskiego pod nazwą Polska Organizacja Wojskowa — tajny organ konspiracyjny przeznaczony do akcji dywersyjnych i szpiegowskich — która działała jeszcze po ostatecznym rozwiązaniu Legionów [316].

Po stronie rosyjskiej narodowi demokraci powołali do istnienia ochotniczy Legion Puławski, pomyślany jako przeciwwaga dla wpływów Piłsudskiego. W późniejszych stadiach wojny Niemcy utworzyli Polnische Wehrmacht — formację pomocniczą dla obsadzenia garnizonów w miastach polskich odebranych Rosji;

Rosjanie w łonie własnej armii zorganizowali Brygadę Strzelców Polskich; Francuzi — Armię Polską złożoną z jeńców wojennych. Amerykanie i Kanadyjczycy ułatwiali nabór do formacji polskich istniejących w ramach tej czy innej armii sprzymierzeńczej [317].

W 1916 roku ogólna liczba Polaków czynnie uczestniczących w wojnie sięgała już 1,9 miliona. Stanowiło to 4% mieszkańców prowincji nadwiślańskich, 14,8% Polaków zamieszkałych w pruskiej Polsce oraz 16,3% polskiej ludności Galicji. W trakcie działań wojennych rannych miało zostać ponad milion z nich, w tym 450 000 — śmiertelnie [318].

Kampanię na froncie wschodnim Piłsudski rozpoczął, zanim którakolwiek z zawodowych armii wykonała jakieś posunięcie. Po proklamowaniu 6 sierpnia 1914 roku fikcyjnego Rządu Narodowego grupa strzelców przekroczyła granicę Galicji i ruszyła w kierunku Kielc. Był to niezwykły widok. Kawalerzyści nieśli siodła na głowach w nadziei zdobycia koni na nieprzyjacielu. Na przedmieściach Kielc wyszły na spotkanie strzelców kobiety, wręczając im bukiety kwiatów. Reszta mieszkańców miasta, obawiając się akcji odwetowej ze strony Rosjan, pozostała w domach. Po krótkiej ulicznej potyczce z rosyjskim patrolem „armia wyzwoleńcza” została przepędzona z miasta. Przed upływem dwóch tygodni znalazła się z powrotem w Galicji. Było to fiasko, które skłoniło Piłsudskiego do przejścia pod rozkazy Austriaków i do pozostawienia na pewien czas zadania prowadzenia czynnej walki zawodowemu wojsku [319].

Ofensywa rosyjska szykowała się do ekspansji na wschód w dwóch sektorach: w Prusach Wschodnich i w Galicji. W tym właśnie celu głównodowodzący wojsk rosyjskich, wielki książę Mikołaj, wystosował do narodu polskiego następującą odezwę:

4 sierpień 14 (Petersburg)

ODEZWA WIELKIEGO KSIĘCIA MIKOŁAJA MIKOŁAJEWICZA

ZAPOWIADAJĄCA ZJEDNOCZENIE ZIEM POLSKICH

POD BERŁEM CARA ROSJI I NADANIE IM AUTONOMII

Polacy!

Wybiła godzina, w której przekazane Wam marzenie ojców i dziadów waszych ziścić się może.

Przed półtora wiekiem żywe ciało Polski rozszarpano na kawały, ale dusza jej nie umarła. Żyła ona nadzieją, że nadejdzie godzina zmartwychwstania dla Narodu Polskiego i dla pojednania się braterskiego z Wielką Rosją.

Wojsko rosyjskie niesie Wam błogą wieść owego pojednania. Niechaj się zatrą granice, rozcinające na części Naród Polski.

Niech Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego. Pod berłem tym odrodzi się Polska, swobodna w swojej wierze, języku i samorządzie.

Jednego tylko Rosja spodziewa się po Was: takiego samego poszanowania praw ludów, z którymi związały Was dzieje.