Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Z sercem otwartym, z ręką po bratersku wyciągniętą, kroczy na Wasze spotkanie Wielka Rosja. Wierzy ona, iż nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem.

Od brzegów Oceanu Spokojnego do Mórz Północnych ciągną hufce rosyjskie. Zorza nowego życia dla Was wschodzi.

Niech zajaśnieje na tej jutrzni znamię Krzyża, godło męki i zmartwychwstania ludów.

Zwierzchni Wódz Naczelny,

Jenerał adiutant

Mikołaj [320]

Ckliwy, zaprawiony religijną nutką ton manifestu nie brzmiał zręcznie w ustach członka dynastii Romanowów, którego przodkowie ponosili winę za polityczne i religijne prześladowania niedawnej przeszłości. Chociaż manifest został napisany po polsku, poniósł całkowitą klęskę — zwłaszcza że wypisano go na afiszach ozdobionych flagą polską umieszczoną w pozycji do góry nogami. Był typowym przykładem odezw wypisywanych w miarę rozwoju wojennych wydarzeń przez wszystkie uczestniczące w nich strony.

W południowym sektorze walk przeciwko Austrii szczęście uśmiechało się do Rosjan. Jeszcze przed Bożym Narodzeniem Kozacy znaleźli się w Wieliczce, skąd było już widać Kraków. Natomiast w sektorze pomocnym przewagę mieli przeciwnicy. Zwabiając nadciągające hordy w lasy i odludzia Pojezierza Mazurskiego, Hindenburg zdołał otoczyć i unicestwić dwie armie Rosjan. To wielkie zwycięstwo, które zakończyło się wzięciem do niewoli niemal 2 milionów Rosjan, otrzymało od Niemców nazwę pobliskiej miejscowości Tannenberg (Stębark). Uznano je za ostateczną germańską zemstę za poniesioną nieopodal przed laty klęskę w bitwie grunwaldzkiej.

Kontrofensywa Niemców rozpoczęła się w sierpniu 1915 roku i trwała przez cały rok. Od pierwszego przełamania frontu przez Wehrmacht pod Gorlicami w Galicji oddziały niemieckie posuwały się niezmordowanie na wschód. 5 sierpnia wkroczyły do Warszawy, 25 sierpnia — do Brześcia, 18 września — do Wilna. W 1916 roku Mackensen przekroczył Karpaty i rozpoczął inwazję na Rumunię. Wszystkie te zwycięstwa przynosiły zdobycze terytorialne, które pozostały w rękach zwycięzców do końca wojny. Z wyjątkiem Polesia i wschodniej Galicji, które stały się areną pochodu wojsk Brusiłowa w 1916 roku, panowaniu Niemców i Austriaków na ziemiach polskich nie rzucono przez cały ten czas żadnego wyzwania.

W 1917 roku Wehrmacht wkroczył na teren państw bałtyckich, Białorusi i Ukrainy. Na początku 1918 roku zagrażał już samej Moskwie.

Niemcy rozsądnie odsunęli kwestię zarządzeń politycznych do chwili ustabilizowania się sytuacji wojskowej [321]. Na początku władzę na zdobytych terenach sprawowało wojsko. Utworzono niemiecką strefę okupacyjną, a funkcję rezydenta w Warszawie objął generał-gubernator Hans von Beseler (1850—1921). Ośrodkiem austriackiej strefy okupacyjnej był Lublin. Na terenach za Bugiem utworzono Oberkommando-Ost , z kwaterą główną w Wilnie. Przywódcy niemieccy nie byli przygotowani na te nowe wydarzenia. „Nie było naszym zamiarem wskrzeszanie na nowo Sprawy Polskiej”, oświadczył w Reichstagu kanclerz Bethmann-Hollweg, „tak potoczyły się losy bitew”. Jeden z projektów przewidywał utworzenie stałej strefy buforowej zwanej Grenzstreifen , z której można by przesiedlić do Rosji 16 milionów Polaków, robiąc w ten sposób miejsce dla godnych zaufania osadników niemieckich [322]. Inny pomysł, wysunięty przez Friedricha Naumanna, przewidywał zawarcie oficjalnej unii między Austro—Węgrami i Niemcami. W takiej Mitteleuropie Polska miałaby się cieszyć autonomią pod niemieckimi auspicjami. Austriacy byli zgorszeni. W sierpniu 1916 roku Niemcy ogłosili swój zamiar utworzenia kolejnego wcielenia zmarłego Królestwa Kongresowego, a jesienią tego samego roku kajzer omówił główne zarysy planu z Franciszkiem Józefem, z którym spotkał się w Pless (Pszczynie) na Śląsku. Według deklaracji „dwóch cesarzy”, wydanej 5 listopada, Polska miała być „niepodległa”, w obrębie nie określonych jeszcze granic terytorialnych i konstytucyjnych. Tymczasowa Rada Stanu (TRS), powołana do istnienia w Warszawie na skutek połączonego działania obu generał-gubernatorów, niemieckiego i austriackiego, opierała się wyłącznie na przedstawicielach obozu aktywistów i po ośmiomiesięcznym działaniu złożyła rezygnację. Zastąpiono ją Radą Regencyjną, złożoną z arcybiskupa Aleksandra Katowskiego (1862—1938), księcia Zdzisława Lubomirskiego (1865—1941) i hrabiego Józefa Ostrowskiego (1850—1923). Ciało to działało w imieniu królestwa bez króla oraz regencji bez regenta. Było całkowicie podporządkowane niemieckim władzom wojskowym. Pewne postępy poczyniło w lutym 1918 roku, dokonując mianowania Rady Państwa, złożonej z ministrów stojących na czele dwunastu „ministerstw” i mającej na celu polonizację administracji. Ale wiarygodność Rady Regencyjnej podważył wkrótce traktat podpisany w Brześciu przez Niemców i bolszewików 3 marca. Polska opinia publiczna potępiła wynik rokowań, do których nie dopuszczono przedstawicieli Polski, uznając traktat za zuchwały atak wymierzony przeciwko interesom Polski na ziemiach leżących za Bugiem.

W oczach Polaków traktat z Brześcia był dopełnieniem szóstego rozbioru [323].

Rola, jaką Legiony Polskie odegrały w kampanii na froncie wschodnim, nie była pozbawiona znaczenia. Chrzest bojowy pod austriackimi rozkazami przeszły 21 października 1914 roku pod Laskami w pobliżu Dęblina. Dzień ich chwały nadszedł wraz ze zwycięską szarżą ułanów pod Rokitną 13 czerwca 1915 roku. W ciągu następnych dwóch lat uczestniczyły w akcjach zbrojnych na Rusi Zakarpackiej, na Podolu, Wołyniu, a także w wielkiej bitwie w dolinie rzeki Stochód na Polesiu. Jednakże w roku 1917 ich determinacja zaczęła nieco słabnąć, co wiązało się z propozycją włączenia ich do Polnische Wehrmacht . Zakres zwycięstw niemieckich oraz nadchodzące załamanie się Rosji podkopały początkową motywację Piłsudskiego: całkowitego zwycięstwa Niemiec nie życzył sobie tak samo, jak pełnej wygranej Rosji. Wobec tego 21 lipca 1917 formalnie odmówił „zmiany frontu” i przejścia od Austriaków na stronę Niemców. Jego rozmowa z von Beselerem, niemieckim generał-gubematorem Warszawy, miała przebieg absolutnie bezkompromisowy:

— Czy sądzi Pan, Ekscelencjo — powiedział Piłsudski — że Naród da się oszukać frazesem lub obietnicą? Czy myśli Pan, że jeżeli nalepicie orła polskiego na każdy palec u ręki, która nas dławi, to przez to Polacy zaczną uważać morderczy uścisk tej ręki za wyraz miłości i przyjaźni?.,.

Von Beseler zrywa się, staje przed brygadierem czerwony z uniesienia.

— Herr von Piłsudski! — krzyczy — krótko i węzłowato. W tym wielkim historycznym momencie Polsce potrzeba wielkich ludzi. Pan jest jedynym, jakiego znam, jakiego odkryłem.

Niech Pan pójdzie z nami. Damy Panu wszystko: siłę, sławę, pieniądze. Pan zaś odda olbrzymią przysługę swojej ojczyźnie.

Piłsudski słucha, bębniąc palcami po stole.

— Pan mnie nie rozumie. Ekscelencjo — odpowiada spokojnie. — Pan nie chce mnie zrozumieć. Gdybym przyjął Pańską propozycję, wy, Niemcy, zyskalibyście jednego człowieka, ja zaś straciłbym cały Naród [324].

Większość legionistów odmówiła złożenia przysięgi na wierność kajzerowi. Piłsudski został aresztowany i uwięziony w Niemczech. Jego ludzi internowano w niemieckich obozach. Józef Haller zbiegł przez linie rosyjskie i przez Murmańsk przedostał się do Francji.

Kontrola Niemiec nad Polską udaremniła szansę Dmowskiego na jakąkolwiek skuteczną próbę poruszenia sprawy polskiej w rozmowach z Rosją. Pod koniec 1915 roku wypłynął z Piotrogrodu, udając się na Zachód. W Londynie nie tracił żadnej okazji, żeby oczerniać Piłsudskiego jako „przyjaciela Niemców” i „przeciwnika sprzymierzonych”, wzmagając jednocześnie panikę tych, którzy utożsamiali mówiących jidysz Żydów z niemieckimi agentami. Pracownikom Scotland Yardu wręczył listę polskich aktywistów i Żydów, na której znalazły się także nazwiska Augusta Zaleskiego i Lewisa Namiera, a także zdołał przekonać londyński Home Office, aby przekazał działalność Polskiego Komitetu Informacyjnego w ręce ludzi, których on sam darzył zaufaniem. Równocześnie zaś podchlebiał się brytyjskiemu ministerstwu spraw zagranicznych, przedstawiając przesadne wizje oddziałów „pół miliona lub nawet miliona polskich żołnierzy”, którzy oddadzą życie w walce za sprawę sprzymierzonych, jeśli tylko rządy państw sprzymierzonych zechcą uznać tę konkretną odmianę polskiej niepodległości, którą teraz reklamował. W uznaniu swych trudów otrzymał doktorat honoris causa od Uniwersytetu w Cambridge [325]. W Paryżu nawiązał kontakty z życzliwymi Polsce politykami, ograniczały go jednak silne powiązania Francji z rządem carskim.