Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Dwa miliony Białorusinów dzieliło los swych współplemieńców Rusinów-Ukraińców. Wraz z „zachodnią Ukrainą” „zachodnia Białoruś” tworzyła serce najbardziej zacofanego rejonu Polski, tak zwanej „Polski B”; obie też były pozbawione odrębnego statusu politycznego i administracyjnego. Po pierwszym okresie daleko idących ustępstw w sprawie wolności prasy, demokratycznych wyborów, oświaty narodowej i organizacji politycznych — w roku 1924 rozpoczęła się oficjalna reakcja rządu przeciwko rodzącym się tendencjom separatystycznym Białorusi. Język białoruski, wtłoczony teraz w ramy łacińskiego alfabetu, nie cieszył się zbytnim poparciem, a trzysta białoruskich szkół przekazano w ręce polskich nauczycieli. Działalność Hromady, socjalistycznego stowarzyszenia białoruskich chłopów, przerwała w 1927 roku akcja policyjna; przywódców organizacji aresztowano. W latach trzydziestych wsie białoruskie odcierpiały przypadającą im w udziale część represji na skutek kampanii pacyfikacyjnych, podejmowanych przez rząd sanacyjny. Urzędnicy polscy na ogół lepiej odnosili się do białoruskich katolików, których określano mianem „Białopolaków”, podczas gdy białoruskich prawosławnych, Rusinów, stale podejrzewano o skłonności separatystyczne. Nowa fala ucisku rozpoczęła się w 1935 roku, gdy zamknięto dalsze szkoły i cerkwie oraz zlikwidowano kolejne stowarzyszenia kulturalne. W 1939 roku Białorusinom wciąż jeszcze brakowało szerszej świadomości politycznej. Ci nieliczni, którzy prowadzili działalność polityczną, nie wykazywali zbytniego entuzjazmu w sprawie związków z Polską. Czekało ich brutalne przebudzenie [350].

Prawie milionowa społeczność niemiecka miała do swojej dyspozycji szeroki wachlarz organizacji politycznych, kulturalnych i społecznych, z których liczne połączyły się ze sobą w 1931 roku, tworząc centralną Rat der Deutschen in Polen — Radę Niemców w Polsce. Niemiecka Socjalistyczna Partia Robotnicza (DSAP) w Polsce powstała w 1925 roku z istniejących wcześniej ugrupowań socjalistycznych, działających odrębnie na terenie Górnego Śląska, Łodzi i Poznania. Miała ona własne związki zawodowe i kierowała własnym ruchem młodzieżowym, jednocześnie współpracując ściśle z PPS. Obu tym organizacjom przeciwstawiała się polityka Jungdeutsche Partei , której centrala mieściła się w Bielsku (Bielitz). W latach trzydziestych cała społeczność niemiecka odczuła wstrząs, jakim było dojście Hitlera do władzy; począwszy od 1935 roku, o względy tej grupy ludności zabiegała miejscowa Landesgruppe-Polen — odłam partii faszystowskiej — oraz jej organ prasowy, „ Idee und Wille ” [351].

Inne mniejszości narodowe, łącznie z Rosjanami i Litwinami na północnym wschodzie oraz z Czechami na południowo—zachodnich krańcach kraju, były zbyt nieliczne, aby wywrzeć wpływ na cokolwiek poza areną lokalnych wydarzeń.

Nastroje polityczne były nieodmiennie radykalne. Wszystkie czołowe osobistości życia politycznego lat dwudziestych, od przywódcy chłopów i trzykrotnego premiera Wincentego Witosa po socjalistę Ignacego Daszyńskiego i samego Piłsudskiego, wyznawały poglądy zdecydowanie radykalne. Nawet narodowych demokratów, którzy stanowili główny trzon opozycji, zarówno wobec wczesnych rządów koalicyjnych, jak i późniejszej sanacji, uznać trzeba za „prawicowych radykałów”, których stanowisko w większości aktualnych problemów nie było bynajmniej konserwatywne. Tradycyjnie konserwatywne ugrupowania — w rodzaju tych, które swego czasu działały na terenie Galicji lub skupiały się wokół interesów kleru czy ziemiaństwa — zostały zepchnięte na pozycje niechętnej uległości.

Społeczeństwo, w którym dwie trzecie ludności utrzymywało się z rolnictwa, a jedną trzecią stanowiły mniejszości narodowe, niełatwo mogło sobie pozwolić na liberalny klimat stopniowych zmian, jaki panował w zamożnych i mających za sobą długą przeszłość krajach zachodnich.

Zadanie ponownego zintegrowania społeczeństwa polskiego w spójną całość rozpoczęło się natychmiast po ustanowieniu Drugiej Rzeczypospolitej. Było to zadanie ogromne. Zasoby materialne — podobnie jak czasowe, co miało się zresztą wkrótce okazać — były niezwykle ograniczone. Według danych spisu z 1921 roku dotyczących geograficznego rozmieszczenia ludności, 25% mieszkało w miastach, a pozostałe 75% — na wsi. Ludność dzieliła się na robotników fizycznych (27%, z czego niemal połowę stanowili robotnicy rolni), chłopów (65%), inteligencję i przedstawicieli wolnych zawodów (5%), przedsiębiorców (2%) i właścicieli ziemskich (poniżej 1%). Ale analiza statystyczna nie daje pełnego obrazu problemów społecznych. Dawne systemy lojalności i wzorce zachowań niełatwo dawały się wykorzenić. Wpływy nowych ogólnopolskich instytucji — szkół, administracji, systemu podatkowego, wojska — nie mogły rodzić się z dnia na dzień. Propozycje inicjatywy finansowej na rzecz istotnych wspólnych przedsięwzięć nie natrafiały na podatny grunt. Uprzemysłowienie toczyło się powoli kanałami ukształtowanymi jeszcze przed zdobyciem niepodległości. Napięcie narastało, co być może było nieuniknione. W latach trzydziestych zaznaczyła się wyraźna polaryzacja postaw władz państwowych, z jednej strony, i mas ludności, z drugiej, a także stanowisk dominującej większości ludności polskiej i mniejszości narodowych. Jeden z niewielu czynników sprzyjających idei spójności społecznej tkwił za granicą; przerażająca perspektywa wcielenia do Niemiec hitlerowskich lub stalinowskiej Rosji dawała wszystkim obywatelom polskim — bez względu na dzielące ich różnice — silne poczucie wspólnoty. (Patrz Rys. D).

W społeczeństwie rolniczym największej wagi nabierały oczywiście sprawy agrarne. Z początku wielkie nadzieje wiązano z reformą rolną, której domagało się PSL. 10 lipca 1919 roku sejm opowiedział się za parcelacją majątków liczących ponad 400 hektarów; 15 lipca 1920 roku, u szczytu ofensywy Armii Czerwonej, wydano ustawę dopuszczającą wykup nadwyżek ziemi za połowę ceny rynkowej. Żadna z tych akcji nie przyniosła wyników. Wreszcie 20 lipca 1925 roku, podejmując trzecią z kolei próbę, sejm ustalił minimum w wysokości 200 000 hektarów rocznie, które miały być rozparcelowane i sprzedawane chłopom po pełnej cenie rynkowej. Wiatach 1919—38 w ręce chłopów przeszło ogółem 2 655 000 hektarów; ponad jedna piąta majątków kościelnych, państwowych i prywatnych uległa zmniejszeniu i utworzono 734 000 nowych gospodarstw. Samo w sobie było to znaczne osiągnięcie. W ostatecznym rozrachunku jednak nie przyczyniło się w sposób istotny do zmniejszenia ani głodu ziemi, ani też nędzy coraz liczniejszych mas chłopskich. Bolesne doświadczenie wykazało, że warunki na wsi w gruncie rzeczy stale się pogarszają. Po krótkim okresie ożywienia w latach 1928—29 gospodarka wiejska zaczęła chylić się ku upadkowi, z którego już nigdy w pełni się nie podniosła. W następnym dziesięcioleciu ceny gospodarstw spadły o połowę; dochody w gotówce rodzin chłopskich zmniejszyły się o niemal dwie trzecie; dotacje rządowe dla rolnictwa zredukowano do jednej czwartej. Ponieważ dłużnicy nie spłacali pożyczek, zawieszono kredyty. Praktycznie rzecz biorąc, przestano inwestować w zakup maszyn.

Parcelacja posuwała się w żółwim tempie. W tej mierze, w jakiej kryzys w Polsce był wynikiem światowej recesji, nie był on niczym wyjątkowym. Lecz brak funduszy — zarówno państwowych, jak prywatnych — które mogłyby złagodzić jego najdotkliwsze skutki, doprowadził do sytuacji bardziej uciążliwej niż w krajach Europy Zachodniej. Narastały krzywdy społeczne. Rodziny chłopskie nie były w stanie wyżywić swoich dzieci, a często z braku obowiązującej pary butów nie mogły ich także posyłać do szkoły. Kwitła lichwa i pijaństwo. Żydowski lichwiarz i żydowski karczmarz — bez własnej winy — ściągali na siebie powszechną nienawiść. Sekwestracjom własności niewypłacalnych dłużników — przeprowadzanym gwałtem — stawiano równie gwałtowny opór. Wzrastała polityczna bojowość. Założony w 1929 roku przez członków PSL-Wyzwolenie Związek Rolników walczył z letargiem, w jaki popadło popierane przez rząd Centralne Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych (CTOiKR).