Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

8/29 do szkoły uczęszczało już 96% dzieci w wieku szkolnym, tzn. od 7 do 14 lat. Do końca okresu międzywojennego procent ogólnego analfabetyzmu w kraju udało się znacznie zmniejszyć. Reformy, zainicjowane w latach trzydziestych przez ministra Janusza Jędrzejewicza (1885—1951) i kontynuowane przez jego brata i następcę, Wacława Jędrzejewicza (1893—1993), przyczyniły się do rozwoju szkolnictwa średniego. W rozwijającym się społeczeństwie o ograniczonych zasobach podaż w dziedzinie oświaty nieuchronnie pozostawała daleko w tyle za popytem.

Dzieci chłopskie mogły zdobyć wyższe wykształcenie jedynie w bardzo wyjątkowych wypadkach. Mniejszości narodowe w znacznej mierze pozostawiono na łasce losu. Mimo że próby czynnego ograniczania działalności szkół z nauczaniem w językach mniejszości były nieliczne, nie czyniono tajemnicy z faktu, że fundusze państwowe będą przeznaczone na inwestycje w uprzywilejowanym sektorze polskim. Pod koniec lat trzydziestych wszedł w życie oficjalny numerus ciausus, którego celem było ograniczenie liczby uczniów pochodzenia żydowskiego w wybranych szkołach i niektórych wydziałach szkół wyższych w proporcji do stosunku liczebności ludności żydowskiej do ogółu mieszkańców kraju. W salach wykładowych pojawiły się haniebne „żydowskie ławki”. Jednocześnie drastycznie zmalała liczba szkół ukraińskich: z 2500 szkół działających w 1911 roku w austriackiej Galicji do zaledwie 461 w roku 1938. Rzeczpospolita Polska okazała się pod tym. względem mniej tolerancyjna i mniej skuteczna w działaniu niż Galicja, narażając się na uzasadnione zarzuty kulturowego szowinizmu [357].

Rola wojska polskiego wykraczała daleko poza ramy działalności militarnej. Było ono podstawowym narzędziem formowania jedności społecznej i narodowej. Wyrastało ponad interesy klas i mniejszości narodowych i cieszyło się wielkim prestiżem społecznym. W latach dwudziestych przeciwstawiało się ścisłej kontroli ze strony sejmu, a od roku 1926 Piłsudski używał go do manipulowania systemem konstytucyjnym państwa. Po śmierci Piłsudskiego w 1935 roku działalność wojska w powiązaniu z Obozem Zjednoczenia Narodowego (Ozonem) nabrała jawnie politycznego charakteru. Osobowości marszałka Śmigłego—Rydza i pułkownika Józefa Becka zdominowały tzw. „rząd pułkowników”. Przez cały okres międzywojenny mężczyzn obowiązywała przymusowa służba wojskowa.

W latach wojny — w okresie 1919—21, a następnie ponownie w roku 1939 — zmobilizowano znacznie ponad milion rekrutów. W okresach pokoju liczebność wojska wzrosła z 266 000 żołnierzy w roku 1923 do 350 000 w roku 1935, gdy składało się ono z 30 dywizji piechoty i 10 brygad kawalerii. Pod osobistym dowództwem Piłsudskiego Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych (GISZ) przejął kontrolę nad „torem wojennym”, podczas gdy Ministerstwu Spraw Wojskowych powierzono nadzór nad dziesięcioma okręgami wojskowymi oraz kierowanie zadaniami wojska w okresie pokoju, czyli nad „torem pokojowym”. W chwili wybuchu wojny w 1939 roku jedna z dwóch zmotoryzowanych brygad pancernych była jeszcze w stadium organizacji. W stosunku do norm europejskich siły powietrzne i marynarka wojenna były skromne [358].

W odróżnieniu od wojska Kościół rzymskokatolicki nie miał żadnych oficjalnych powiązań z państwem. W konstytucji marcowej przyznano mu jedynie „czołowe miejsce wśród innych wyznań religijnych cieszących się takimi samymi prawami”. Nastroje panujące wśród warstwy rządzącej — zarówno przed, jak i po roku 1926 — były zdecydowanie antyklerykalne. Chadecja (Chrześcijańska Demokracja) raz tylko na krótko zdobyła wątpliwą władzę, wchodząc w 1923 roku w koalicję rządową z Polskim Stronnictwem Ludowym Witosa. Jej prawicowa rywalka, Narodowa Demokracja Dmowskiego, z którą chadecja mogła była zawrzeć taktyczne przymierze w obliczu wspólnych niepowodzeń, nigdy nie zdobyła władzy. Podpisany w 1925 roku konkordat z Watykanem nadawał Kościołowi w Polsce daleko idącą autonomię. Oficjalnie uznano obrządki łaciński, unicki i ormiański. Duchowni zostali zwolnieni od obowiązku służby wojskowej, od powództwa w sądach oraz od podatku dochodowego. Przyznano im rozległą kontrolę nad obowiązkowym nauczaniem religii w szkołach państwowych. Dawne majątki kościelne, skonfiskowane przez władze mocarstw rozbiorowych, a obecnie znajdujące się w posiadaniu państwa, miały stanowić źródło funduszy na uposażenia dla księży. Nie osiągnięto natomiast żadnego porozumienia w sprawie sprzecznych poglądów państwa i Kościoła na prawo małżeńskie. W mocy pozostały przepisy wprowadzone przed rokiem 1918. Rozwód był możliwy na terenach byłego zaboru pruskiego, ale nie w innych częściach kraju. W latach trzydziestych, w warunkach narastających napięć politycznych i społecznych, hierarchia kościelna przeszła do ofensywy. Wprowadzona do Polski w latach trzydziestych i kierowana przez hrabiego Bnińskiego Akcja Katolicka, organizacja katolików świeckich, działała we wszystkich parafiach na terenie kraju. Jej organizacje pomocnicze — stowarzyszenia mężczyzn, kobiet i młodzieży katolickiej — miały w swoich szeregach więcej członków niż jakakolwiek partia polityczna. Konferencja Plenarna Episkopatu zwołana w roku 1936 w Częstochowie po raz pierwszy od trzystu lat, podobnie jak Międzynarodowy Kongres Chrystusa Króla, który odbył się w 1937 roku w Poznaniu, były przejawami ofensywy Kościoła przeciwko ateizmowi. Rosnące zbliżenie między Kościołem a Obozem Zjednoczenia Narodowego powołanym po śmierci Piłsudskiego, wynikające ze wspólnych obaw przed niezadowolonymi niekatolickimi mniejszościami wyznaniowymi, uległo zerwaniu z chwilą wybuchu wojny [359].

W dziedzinie polityki zagranicznej przywódcy Rzeczypospolitej Polskiej stawiali na zasadę prawdziwej niepodległości i niezaangażowania. Z inicjatywy Piłsudskiego Polska traktowała pochlebstwa państw sprzymierzonych Zachodu tak samo nieufnie jak Niemcy czy Rosja. Gorzkie doświadczenia Polski z lat 1919—20, kiedy to pozostawiono ją zdaną na własne siły w walce z Armią Czerwoną, na zawsze podkopały prestiż Francji i Wielkiej Brytanii. Francuska konwencja wojskowa z maja 1921 roku wyraźnie została podpisana dopiero wtedy, gdy przestała istnieć jakakolwiek możliwość dalszej walki. Polska nie przyłączyła się do Małej Ententy. W latach trzydziestych, oprócz traktatu o nieagresji podpisanego ze Związkiem Radzieckim 25 stycznia 1932 roku, podpisano także 26 stycznia 1934 roku analogiczny dziesięcioletni układ pokojowy z Niemcami. Jest zapewne prawdą, że na rządzie polskim większe wrażenie robiły znane potworności stalinowskiej Rosji niż wciąż jeszcze jedynie potencjalne okropności hitlerowskiego Reichu.

Nie brak jednak dowodów na to, że Piłsudski poważnie zastanawiał się nad możliwością wojny prewencyjnej z Hitlerem w wypadku, gdyby tylko mocarstwa zachodnie okazały się chętne do współdziałania. Zasada „ścisłej wzajemności” była podstawą stosunków z obydwoma wielkimi sąsiadami, nigdy też nie zarzucono doktryny dwóch wrogów [360].

Przełom w życiu politycznym nastąpił w dniach 12—14 maja 1926 roku, kiedy marszałek Piłsudski dokonał zamachu stanu przeciwko ustrojowi, którego sam był inicjatorem. Poprzednie cztery lata spędził z dala od czynnej polityki, odmówiwszy przyjęcia urzędu prezydenta w warunkach ograniczonych przez Konstytucję marcową i wyraziwszy swój protest przeciwko ingerencji władz cywilnych w sprawy dowodzenia wojskiem. Z rosnącą niechęcią obserwował bezsilność i chwiejność kolejnych rządów koalicyjnych. Szczególnie oburzał go sposób, w jaki rosnące wpływy jego prawicowych przeciwników i nikczemne poczynania partyjnych polityków bezustannie opóźniały i utrudniały przeprowadzenie niezbędnych reform. W maju 1926 roku Wincenty Witos rozpoczął przygotowania do utworzenia trzeciej w ciągu trzech lat prawicowo—centrowej koalicji rządowej.