Олег Дернович - Нонканфармізм у Беларусі - 1953–1985. Даведнік

Ці не занадта эклектычнымі падаюцца прынцыпы адбору інфармацыі для гэтага Даведніка? Вы спаткаеце тут імёны і сялянаў, якія за неасцярожна выказаную фразу заплацілі некалькімі гадамі зняволення ў лагерах, і дзеячоў культуры ды навукі, якія мусілі вынаходзіць шляхі абыходу цэнзуры. Але ёсць галоўны крытэрый, паводле якога збудаваны гэты Даведнік — у поле зроку трапляюць тыя падзеі і асобы, што спрычыняюцца да ўтварэння беларускага грамадства. Мастацкія ды даследчыцкія набыткі адных, іх здольнасці не адкідаць пяро ў тыя хвіліны, калі здавалася б і не было шансаў на упублічанне іх творчых знаходак, настойлівасць у пераадоленні перашкодаў, якія так шчодра падрыхтоўвала ўлада, усё гэта стварае тую культурную традыцыю, якая яшчэ пакідае нам шанец на самарэалізацыю. Ахвярніцтва іншых, іхныя ацэнкі несправядлівасці і крытычны розум “простых людзей” жывяць нашую памяць і дазваляюць не забыцца на вобраз эпохі, якая не заслугоўвае на тое, каб з яе рабілі лубочную карцінку рая ці карыкатуру на пекла.

АСНОЎНЫЯ КРЫНІЦЫ ПА ВЫВУЧЭННЮ НОНКАНФАРМІЗМУ Ў БЕЛАРУСІ

1. Асноўнымі крыніцамі для даведніка, дзе ў цэнтры ўвагі прозвішчы рэпрэсаваных і дакладныя даты арыштаў, з’яўляюцца, вядома, архівы следчых органаў. Антысавецкія справы ў БССР, як і ў СССР у цэлым, знаходзіліся ў кампетэнцыі КГБ. Паводле беларускага заканадаўства следчыя справы рэабілітаваных асобаў былі часткова рассакрэчаныя для саміх былых асуджаных і для іх сваякоў. Дзякуючы такой сітуацыі ў нашым Даведніку да многіх персаналіяў даюцца спасылкі на Цэнтральны архіў КДБ РБ і на архівы Упраўленняў КДБ па абласцях. Але, паўторымся — гэта тычыцца толькі рэабілітаваных асобаў. Часткова гэтыя матэрыялы выкарыстаны ў кнігах «Памяці», а таксама Леанідам Мараковым у яго даведніках «Рэпрэсаваныя»[13].

2. Новыя магчымасці для даследавання нонканфармізму ў Беларусі адкрывае большая лібералізацыя архіваў у Маскве. Усе антысавецкія справы (паводле крымінальнага артыкула “антысавецкая агітацыя і прапаганда”), якія вялі органы дзяржбяспекі, знаходзіліся пад наглядам Пракуратуры СССР, дзе існаваў спецыяльны Аддзел па нагляду за следствам у органах дзяржаўнай бяспекі. Для пракурорскага нагляду не было ніякіх абмежаванняў па тэрміну даўніны і ў Пракуратуры СССР адначасова вяліся нагляды як па бягучых справах, так і сувязі з пераглядам спраў раней асуджаных. Змест наглядных справаў вызначаўся нормамі юрыдычнай практыкі. У якасці ініцыятыўнага дакумента па пачатку нагляду выступала альбо спецпаведамленне органаў дзяржбяспекі пра ўзбуджэнне крымінальнай справы, альбо скарга асуджанага ці яго сваякоў з просьбай пра перагляд справы. У першым выпадку наглядная справа папаўнялася абавязковымі дакументамі, якія інфармавалі Пракуратуру СССР пра ход справы: пастанова следчага аб падаўжэнні тэрмінаў следства, копіямі заключэння абвінавачання і выраку, часам копіямі асобных пратаколаў допытаў, пастановамі пра арышты і ператрусы, актамі экспертыз, ліставаннем Пракуратуры ў сувязі са справай і г. д. У выпадку атрымання скаргі, супрацоўнік пракуратуры пасля вывучэння справы, складаў аглядны выніковы дакумент — пастанову, заключэнне ці даведку, у якой выкладаў абставіны справы ды сваё меркаванне наконт яго апратэставання. Калі заключэнне было станоўчым, г. з. што Пракуратура падтрымлівала скаргу, то і копія накіраванага ў суд пракурорскага пратэсту ды наступныя судовыя рашэнні далучаліся да нагляднай справы. У многіх выпадках наглядная справа, распачатая паводле спецпаведамлення органаў дзяржбяспекі, затым працягвалася паводле скаргі. Пасля 1991 году названыя матэрыялы Пракуратуры СССР былі перададзены расійскімі ўладамі ў Дзяржаўны Архіў Расійскай Федэрацыі (ГА РФ), дзе яны захоўваюцца ў Фондзе Р-8131, Вопісы 31 (справы па 1965 год уключна) і 36 (справы ад 1966 году).

Паводле свайго складу да наглядных спраў Пракуратуры СССР блізкія справы Вярхоўнага Суда СССР, якія змяшчаюць скаргі асуджаных, копіі выракаў, пракурорскія пратэсты і копіі паўторных рашэнняў судовых інстанцый. Як правіла, гэтыя справы менш інфарматыўныя і менш падрабязныя за матэрыялы Пракуратуры. Дакументы Вярхоўнага Суда СССР былі перададзены ў Фонд Р-9474, Вопісы 39, 40, 41 ГА РФ (апошні Вопіс датычыць Беларусі).

У другой палове 1990-х гадоў расійскімі гісторыкамі Уладзімірам А. Казловым, Сяргеем У. Міроненкам і Вольгай В. Эдэльман пад патранатам Фонду Аляксандра М. Якаўлева была праведзена апрацоўка фондаў Пракуратуры СССР і Вярхоўнага Суда СССР ды складзены іх Анатаваны каталог[14], што дае кірунак у архіўных пошуках.