Іван Дэйніс - Полацак у часы вайны 1941-1945 гг.

За Дзьвіной у памяшканьні 3-е школы (цяперашняя вечаровая школа) быў дом распусты для жаўнераў. Ля вакзалу на скрыжаваньні вул. Пушкіна з Кастрычніцкай знаходзілася вязьніца, цяпер жылы дом № 26 на вул. Пушкіна, каменны мур, што быў вакол яго, разбураны. У цэнтры гораду ў былой музычнай школе па вул. Войкава № 6 і побач у жылым доме месьціліся паліцыя, жандармэрыя, камэндатура, гэстапа. У будынку былога штабу 5-е дывізіі па вул. Таўстога, паміж вул. К. Маркса і Савецкай месьцілася гарадзкая ўправа і бурмістар. У будынку на цэнтральным пляцы, дзе цяпер дзіцячы сквэр [5] Цяпер тут стаіць будынак Белаграпрамбанку. , месьціўся клюб для жаўнераў і вайсковы шпіталь.

Падчас адыходу савецкіх войскаў 15.07.1941 г. былі разбураныя масты чыгуначны і транспартны па вул. Юбілейнай, быў спалены драўляны мост па вул. Сака і Ванцэці. Немцы хутка іх аднавілі. Для чыгуначнага прывезьлі новыя канструкцыі, а на транспартным мосьце частку ля правага берагу, пушчаную ў паветра, збудавалі з дрэва. Чалавек, які браў удзел у аднаўленьні мосту, паведаміў савецкай выведцы, што мост увесну разбурыць вадой. Гэта сапраўды здарылася ўвесну 1942 г. Мост абваліўся, і загінулі нямецкія аўтамабілі.

Падчас баёў пад Масквой у 1941 г. адна нямецкая частка ня выканала баявога загаду, яна была раззброеная і высланая ў Полацак. Нямецкае камандаваньне стварыла на Задзьвіньні ў будынку цяперашняе псыхбольніцы вайсковую вязьніцу. Памяшканьні былі бітма набітыя немцамі, бо ў лістападзе ці сьнежні прывезьлі каля 1000 чалавек. Пазьней савецкая выведка дазналася, што на пачатку 1942 г. тут было каля 800 чалавек, але паступова станавілася ўсё менш.

Немцы стварылі ў горадзе гаспадарчую каманду «Віко» [6] Пэўна ад ням. Wirtschafts kommando (гаспадарчае камандаваньне). , якая займалася гаспадаркай і прамысловасьцю гораду і раёну. Маюцца зьвесткі, што гэткая назва каманды прыхоўвала іншую дзейнасьць. Тое, што звалася паліцэйскай школай (у школе № 16 па вул. Фрунзэ), фактычна было школай дывэрсантаў і шпегаў, якіх закідалі ў савецкі тыл, і «Віко» кіравала гэтай школай.

Першым бурмістрам гораду быў прызначаны паштовы службовец Кічко, чалавек завышанае самаацэнкі і п'яніца, так што немцы неўзабаве змушаныя былі яго выгнаць і прызначыць бурмістрам Пятроўскага Дзьмітра Браніслававіча, які да вайны быў дырэктарам гарадзкога харчгандлю, беспартыйнага. Гэта быў працавіты, разумны чалавек, які карыстаўся аўтарытэтам у горадзе. Зьявіўся ён у Полацку ў часе Першае сьвятовае вайны, служыў у «Саюзе гарадоў». Пасьля вайны застаўся ў горадзе, бо тут жылі ягоныя сваячкі — дзьве сястры Зэв. Сам ён паходзіў з Пскоўскае губэрні. Пры савецкай уладзе працаваў у розных гарадзкіх установах, затым стаўся загадчыкам буйное мануфактурнае крамы, пазьней перайшоў на працу ў кіраўнічым апараце харчгандлю, працаваў намесьнікам дырэктара, а затым быў вылучаны на пасаду дырэктара. Да працы ў гарадзкой управе ён прыцягнуў шэраг настаўнікаў, зь якімі раней быў знаёмы. У яго працавалі настаўнікі Г. Д. Міндалёў, Жаўранкаў, А. С. Шалаеў, М. А. Маніс ды інш. Міндалёў і Шалаеў займаліся разьмеркаваньнем харчовых картак і шмат каму з гараджанаў і палонных дапамаглі. Аддзел народнае адукацыі ўзначальваў настаўнік Сафрановіч. Перакладчыцай ва ўправе была А. У. Кучынская, якая падчас нямецкай акупацыі Полацку ў 1918 г. працавала перакладчыцай у камэнданта гораду. Сакратаркай бурмістра была Кузьмічова Вера Іпалітаўна народжаная Ачкасава, жонка настаўніка А. В. Кузьмічова, якая да вайны працавала ў аддзеле сацыяльнага забесьпячэньня [7] Пра сувязь акружэньня Пятроўскага з НКВД згадвае ў сваіх успамінах «Тры гады пад нямецкай акупацыяй у Беларусі» П. Ільлінскі (Часопіс «Грани», Франкфурт на Майне, № 30–31, 1956) . Пры немцах Пятроўскі ажаніўся з Кузьмічовай, было пышнае вясельле, бралі царкоўны шлюб у Сафійскім саборы. Паводле расповядаў жыхароў, Пятроўскі дапамагаў партызанам, забясьпечваў іх сольлю і харчамі. Дапамагаў дакумэнтамі на выезд з гораду, нікога з былых працаўнікоў савецкіх установаў немцам ня выдаў. Дапамог уладкавацца на працу ў больніцу і з кватэрай былой загадчыцы аддзелу аховы здароўя Н. П. Крупінай, дапамог маці сакратара гаркаму партыі Паплавухіна, якая жыла ў Грамах, захаваць маёмасьць. Ён казаў ёй: «Пакуль я бурмістрам, Вас ніхто не кране». Зь кім з жыхароў гораду не даводзілася размаўляць пра Пятроўскага, усе аб ім казалі толькі добрае, што ён быў сумленным чалавекам. Стаўся ён бурмістрам 06.10.1941 г. і быў ім да пачатку восені 1942 г., калі бальшыня супрацоўнікаў управы была арыштаваная і ўсе разам зь ім загінулі. Пятроўскі ў вязьніцы перарэзаў сабе вены аскепкам шкла. Ягоныя сваячкі Зэвы (дзьве сястры), адна зь якіх была падобная на габрэйку, былі арыштаваныя і расстраляныя. Міндалёў павешаўся ў турэмным пакоі на ложку, Кузьмічова ўтапілася ў прыбіральні падчас шпацыру ў панадворку гэстапа. Усё гэта распавядалі тутэйшыя жыхары і маці Міндалёва. Афіцыйна было абвешчана, што яны рассталяныя за сувязь з партызанамі. Былі расстраляныя Шалаеў і ягоная жонка, Жаўранкаў ды інш. Хаця С. Я. Арцем'еў сьцьвярджае, што Жаўранкава немцы завэрбавалі і закінулі ў савецкі тыл, дзе ў 1945 г. на ст. Смаленск Арцем'еў пазнаў яго, і той быў арыштаваны. У 1946 г. па горадзе хадзілі ўстойлівыя чуткі, што Шалаеў нібы жывы, яго вяртаюць зь Нямеччыны і вязуць у высылку на Поўнач. Але ўсё гэта не пацьвердзілася. У. В. Жыганаў распавядаў мне, што ўправе было прапанавана перайсьці да партызанаў, але яны не пагадзіліся, тады партызаны ўзнамерыліся справакаваць управу і зьліквідаваць яе рукамі немцаў. Зрабілі гэтак, што партызанскі аддзел захапіў вёску пад Полацкам, а калі падыйшлі немцы, адступілі, але «згубілі» сьпіс партызанаў, у якім значыліся Пятроўскі і ягоныя супрацоўнікі. Паводле іншае вэрсіі, партызанскі сувязьнік падкінуў у камэндатуру пакунак са сьпісам партызанаў, у якім былі прозьвішчы працаўнікоў управы. Усе былі арыштаваныя, калі зьявіліся на працу. Міндалёва арыштавалі крыху пазьней. Манісу пашчасьціла сыйсьці ў партызаны [8] Гэта супадае з пачаткам актыўных дзеяньняў партызанскіх аддзелаў, сфармаваных з закінутых з Масквы спэцгрупаў. Задачай было сфармаваць у немцаў недавер да ўтвораных мясцовых ворганаў, выклікаць рэпрэсіі да іх, і гэтым падштурхнуць насельніцтва да больш радыкальнага супраціву. Дывэрсійныя аддзелы ня толькі правакавалі акупацыйную ўладу, але і самі займаліся зьнішчэньнем настаўнікаў і супрацоўнікаў мясцовых ворганаў. Цягам усяго пасьляваеннага часу сьведкі адзначаюць варожасьць між згаданым Манісам і былымі ўдзельнікамі гэтых аддзелаў. . Немцы зладзілі на пляцы мітынг з паведамленьнем, што ўправа мела сувязь з партызанамі, але знайшліся верныя людзі, якія выкрылі гэтыя злачынствы перад Вялікай Нямеччынай, што ўсе яны расстраляныя, і гэтак будзе з кожным, хто падтрымае партызанаў, а хто будзе зь імі змагацца, будзе ўзнагароджаны.