Іван Дэйніс - Полацак у часы вайны 1941-1945 гг.

У першыя дні вайны на аэрадроме зьявіліся два самалёты тыпу «кукурузьнікаў», але прыняць бой яны не маглі. У апошнія дні чэрвеня, увечары, калі немцы адляцелі, прыляцелі 8 савецкіх «кукурузьнікаў» і разьмесьціліся на аэрадроме ў адну лінію. Уранку прыляцелі немцы і абстралялі самалёты з кулямётаў, усе яны згарэлі нібы сьвечкі. Колькі разоў мы бачылі, як ляцелі над горадам чарадой цяжкія савецкія бамбавікі на поўдзень за Дзьвіну, ляцелі без суправаджэньня зьнішчальнікаў, нізка і павольна і, пэўна, гінулі, бо ніколі ня бачылі, каб яны вярталіся назад. Немцы мелі абсалютнае панаваньне ў паветры, і чым бліжэй яны падыходзілі да Полацку, тым больш бамбавалі горад, ягоныя ваколіцы і дарогі. Каманды МПВО ва ўстановах і на прадпрыемствах не працавалі, яны проста зьніклі. Камандаваньне стварыла з мабілізаваных рэзэрвістаў гарадзкую каманду МПВО. У сквэры супраць кінатэатру для гэтай каманды былі вырытыя траншэі ў выглядзе зыгзагу з накатам зь бярвёнаў. Каманда разьбірала завалы і выконвала выратавальныя працы, гасіла пажары супольна з пажарнай камандай. 28 чэрвеня немцы бамбавалі раён рынку. Шмат люду схавалася ў сутарэньні ўнівэрмагу. Адна з бомбаў разбурыла частку ўнівэрмагу, заваліла ўваход у сутарэньне, акрамя таго, частка скляпеньняў ня вытрымала і абвалілася, заціснуўшы людзей, што там знаходзіліся. Ацалелыя ледзь не затхнуліся пакуль іх адкапалі. Жыхары пачалі капаць ля сваіх хатаў ямы, каб схавацца аб бамбаваньняў. У цэнтры шмат палачанаў хавалася і пасялілася ў сутарэньнях Мікалаеўскага сабору, на Верхнім замку ў сутарэньнях Сафійскага сабору, хаваліся ў сутарэньнях будынкаў ды цэркваў. Праз горад рухалася шмат уцекачоў зь Летувы, Латвіі, Заходняе Беларусі. Тыя, хто ехаў на аўтамабілях, праязджалі праз горад, іншыя спрабавалі ехаць цягнікамі, але яшчэ ў чэрвені спыніўся рух у бок Маладзечна. Немцы месцамі разбамбавалі каляіны, некаторыя масты, цягнікі і не давалі іх аднаўляць, але асабліва і не было каму гэта рабіць, калі не дапамагалі вайсковыя часткі. Да канца чэрвеня спыніўся рух у бок Віцебску, засталіся шляхі на Невель і Ідрыцу, але да 1 ліпеня на Ідрыцу рух таксама спыніўся. Хадзілі чуткі, што тамака высадзіўся нямецкі дэсант, іншыя казалі, што дзесьці разбураны мост і каляіны (на гэтай дарозе былі драўляныя масты і станцыі). Застаўся адзін шлях на Невель, па якім і ішлі эшалёны. З узмацненьнем налётаў на горад шмат палачанаў пачалі зьязджаць у суседнія вёскі: Белае, Булаўкі, Гараны, Домнікі. Некаторыя зьязджалі цягнікамі далей на ўсход. Не пасьпелі шпіталі разгарнуцца, як атрымалі загад сабрацца і эвакуявацца, 28–29 чэрвеня іх ужо не было ў горадзе. Установы і прадпрыемствы, не зважаючы на бамбаваньне, працягвалі працаваць. У штабе ўмацаванага раёну (у гатэлі Спаскага манастыру) разьмесьціўся штаб адной з арміяў, здаецца 22-й. Сюды пачалі прыбываць рэшткі вайсковых частак, што цягнуліся з захаду. 25–26 чэрвеня прыехалі да штабу колькі аўтамабіляў з рэшткамі дывізіі, якая нейкі час стаяла ў Полацку пасьля сыходу адсюль 5-е Віцебскае стралецкае дывізіі. Потым дывізія стаяла ля Горадні і будавала новую ўмацаваную паласу. Немцы ўначы напалі з танкамі на спаўшую дывізію. Некаторыя аддзяленьні ня мелі нават зброі, яна засталася ў казармах. Шэраг аддзяленьняў, што стаялі далей ад мяжы, спрабаваў чыніць супраціў, але іх падзялілі нямецкія матацыклісты і танкі, сувязь перарвалася, пачалася мітусьня ды ўцёкі. У штабе дывізіі пасьпелі завесьці аўтамабілі, выратавалі сьцяг дывізіі, дакумэнты штабу. Агулам прыехалі ў Полацак 5 аўтамабіляў-«паўтарачак» і зь імі некалькі дзесяткаў вайскоўцаў зь сем'ямі. Яны распавядалі, што немцы захапілі склады, танкавыя і авіяцыйныя базы, не было каму выводзіць танкі, гарматы ды інш. Адыходзячы, савецкія часткі, што маглі, выратоўвалі, а маёмасьць, якую пакідалі, пускалі да паветра. Калі савецкія часткі праходзілі празь Летуву, па іх стралялі з дамоў, зь лесу з карабінаў і кулямётаў. У тыле зь літоўскіх нацыяналістаў былі створаныя аддзелы «пятае калёны». Да штабу арміі ў Полацку прыбывалі памежнікі з разбураных заставаў і іншыя часткі. Настрой гэтых людзей, што апынуліся ў завірусе вайны і бачылі на ўласныя вочы ўсе ейныя жахі, бязладзьдзе, бездапаможнасьць камандаваньня частак, быў вельмі кепскі. Выказвалі думкі, што іх прадалі, навокал здрада, што нельга верыць камандзірам і г. д. Гэтым выказваньням палітработнікі арміі чынілі адпор, да некаторых ужываліся адміністрацыйныя захады. У Полацку зьявіліся жаўнеры літоўскага войска, без сваіх афіцэраў, якія зьбеглі. Гэтыя часткі пасылаліся далей на ўсход.