Махмут Хасанов - Сайланма әсәрләр. 1 том. Романнар

Көйне күңелнең моңы, диләр. Моң исә – борынгы ата-бабаларыбызның күңел түреннән, үзебезнең туган җир һәм туган туфрагыбыздан шытып чыккан, гасырлар буена халкыбыз тарафыннан сөеп-кадерләп үстерелгән олы хис ул. Моң – кешенең күңелендә булган шул олуг хис-тойгыларны әйтеп бирә белү сәләте…

Сәетне тагын бернәрсә гаҗәпләндерде, хәтта чак кына тетрәндерде дә. Концертның соңгы аккордлары яңгырау белән, халык дәррәү аягүрә басты һәм, милли хисләрне яңа көч белән кузгатып, «Туган тел» җырын башлап җибәрде. Залга шыплап тулган халык бертавыштан җырны күтәреп тә алды. Әлеге җыр, тамашачылар залына гына сыеша алмыйча, тәрәзә-ишекләрдән, хәтта стеналар аша үтеп, өермә сыман, урам киңлекләренә дә ташып чыкты…

Сәет тә кушылды. Ул минутта аның ниләр кичергәнен аңлату өчен сүзләр юк. Аның моңарчы да ишеткәне бар иде: Казанда яки Мәскәүдәме, Оренбург яки Төмәндәме, татар шәкертләре мөгаллимнәр белән берлектә дәресләрне шушы җыруны җырлап башлыйлар икән. Хәзер инде әлеге күркәм гадәтне «өстән күрсәтмәләр» дә, куштаннарның тыярга маташулары да туктата алмый икән.

Бу җыр Сәет өчен тагын бер ягы белән бик кадерле, бик тә газиз: моң-җырны гомерлек юлдашы иткән әнисеннән ишеткән җырларның иң соңгысы иде бу. Әнисенең соңгы җыры!

Әле дә хәтерендә: Сәет түзмәде, әнисенә мөрәҗәгать итте:

– Әнием, нинди җыр бу?

– Яңа җыр бу, улым. Үзем дә яңарак кына отып алдым. Тукаебыз шигыре…

Иман ана сөте һәм дә ана теле аша бала күңеленә юлны тизрәк таба, җиңелрәк үтеп керә дигән сүзләрне Сәетнең дә ишеткәне бар. Ул инде әнисенең барлык җырларын да бишектә тирбәнгәндә үк күңелемә иңдереп бетергәнмендер дип уйлый иде. Әмма әнисенең әлеге җыры Сәетне тетрәндерде, ашкынулы җанын урыныннан кузгатты. Изге бер дога сыман итеп кабул иткән иде ул әлеге җырны. Янә дә бер уй-фикер аның күңелен иләс-миләсләндерде: тагын Тукай!..

Соңгы көннәрдә Сәет үзен бәхете баштан ашкан кеше сыман хис итә. Күңелендә моң ташып тора сыман. Шулай кәефләнеп, урамнарны тутырып атлый ул. Һәр почмак саен диярлек махсус тумбалар янында туктап, төсле игълан-афишаларга күз сала. Тикмәгә түгел. Афишаларның берсендә аның да исеме бар. «Яшь шагыйрь Сәет Нуркай». «Җәмгыяте хәйрия» тарафыннан оештырылган концертта ул да чыгыш ясарга тиеш. (Кергән барлык акча, ярлы шәкертләргә ярдәм күрсәтүгә тотылачак.) Димәк, Сәетнең иҗат җимешләре дә халыкка хезмәт итә башлады… Афишаларның иң азагында – музыкант Вәли Апанаевның кыллы оркестры турында игълан. Шулай итеп, мәдәният-сәнгатьнең вәкилләре арасында Сәет тә бар. Шушы түгел идемени соң аның хыялы-максаты!

Әлеге халәтеннән, күңел күтәренкелегеннән өенә кайтып җиткәнче арына алмады Сәет. Өендә чишенеп ташлап, әйбәтләп салкын су белән юынды да йомшак кәнәфигә килеп утырды. Рәхәтлектән аякларын сузып җибәрде. Бар әгъзаларына да бераз ял бирәсе итте ул. Кичәле-бүгенле шактый күп йөрелде: иптәшләре белән очраштылар, күңелле табыннарга да тап булдылар, кыскасы, иҗади эш эчендә кайнашты.

Искәрмәстән генә күңелен ниндидер тынгысызлык бимазалый башлады. Сәет ындыр табагыдай зур өстәле өстендә яткан «Сөембикә» журналын алды. Журнал теткәләнеп, тапланып беткән. Дөрес, әлеге журналны ул ике нөсхә кулына төшергән иде. Берсен, имзасын сыргалап, бәхет кошы Чулпаниягә бүләк итте.

Сәет өстәл лампасын кабызды. Күптән инде күңелдән ятланган булса да, шигырен кабат карап чыкты. Аннары, эш югында эш булсын дигән кыяфәт белән журналның икенче битен ачты. Анда «Мөгаллимә Бибки Биликованың вакытсыз үлеме» дигән мәкаләгә юлыкты. Ничек соң әле ул моңарчы әлеге язмага игътибар итмәде? Хәер, моңарчы аның күзенә ак-кара күренми иде шул.

Мәкаләне бик җентекләп укый башлады. «Мескен фәкыйрь бер агайның баласы, иң түбән тормышта, ачлы-туклы, һичкем тарафыннан ачык йөз, якты чырай күрмичә, һаман укырга, мәгълүмат арттырырга куәтен сарыф иткән, киң холыклы, киң фикерле, йомшак вә нечкә табигатьле, үзен гаять тота белүче, урынына күрә эшен, мөгамәләсен кылучы бер туташ иде. Соңгы дүрт елда, аз вазифа белән Уральскида «Мәктәп Мотыйгиядә» мөгаллимәлек итеп, мәктәпне яхшы ук тәртипкә салган, укыту турысында берникадәр тәҗрибә казанган иде. Мәрхүмә үткән кыш, авыру вакытында да, атасының мунча хәтле өендә торып укытуын дәвам итте.

Авыру вакытларында да һаман мәктәпләрнең тәртипсезлеге хакында сөйләшеп гомерен үткәрә, үзенең үләчәген белгәндәй: «Мин инде дөньяда күп тора алмам, санаулы минутларым милләт балаларына корбан булсын», – дия иде. Газета, журналларның һәммәсен күзеннән кичереп, шулар белән азыклана, матбугат хәлен тикшереп ләззәтләнә иде. Ниһаять, 6 июльдә 18 яшендә вафат булды.