Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр

Жюль Вернның «Серле утрау» романы татар телендә өч китап булып басылып чыккач, Азат Музгаркасын андагы акыллы эт исеме белән Топ дип атап маташкан иде дә, Музгаркабыз яңа исемне колагына да элмәде, хәтта холыксызланды, шулай Музгарка көенчә калды. Их, Музгарка, Музгарка, нинди тугрылыклы эт идең син… Хәер, бусы турында соңрак әйтермен әле.

Тагын бер балачак хыялыбыз бар иде безнең. Мәскәүдә бөтен дөнья күләмендә иң биек бина – Париждагы Эйфель манарасын гына түгел, мактанчык американнарның «күкне тырный торган» йортларын да уздырачак Советлар сарае салыначагы турында ишеткәч, шул сарайның иң биек җиренә менеп, «ура!» кычкырасыбыз килә иде. Бу хыялый һәм юләрсу проект бездән тормаган сәбәпләр аркасында тормышка ашырылмый калды…

Без гаиләдә ир-ат тәрбиясе күрмичәрәк, хатын-кызның йомшак кулы астында үстек. Чөнки әтиләр районнан кайтып керми, гомерләре бетмәс-төкәнмәс җыелыш-киңәшмәләрдә, әллә ниткән бюроларда уза. Алар эштән кайтканда, инде радионың кара тәлинкәсе шыгырдап арыган була, бала-чага күптән таралып ятып йокы сүтә, әниләр генә зур мичле кухня бүлмәсендә сүнәр-сүнмәс җыр сузган самавыр янында, терсәкләренә таянып, «Совет әдәбияты» журналын укып утыралар. Без исә аларның шом эчендә, ут йотып, афәт көтеп яшәгәнлекләрен аңламыйбыз, ни генә әйтсәң дә, без, «ответработник» балалары, тормыштан шактый ерак шул, шактый…

Вакыт-вакыт пыяла шкафтагы аерым китаплар юкка чыгып, киштә бушабрак кала, кайбер китапларда, без күрмәгәндә, рәсемнәр, фамилияләр үзебезнең өйдәге шәмәхә кара белән буяп ташланган була. «Халык дошманы», «корткыч» дигән сүзләрне әледән-әле ишетәсең, әмма боларның барысын да бөек, хөр, бәхетле, данлы Ватаның белән, безнең хакта гел кайгыртып торучы даһи юлбашчы Сталин бабай белән чиксез горурлану хисе күмеп китә.

дип җырлый идек без бөтен класс белән. Ә СССР Конституциясен Бухарин белән Рютин төзегәнлекне кем генә белә иде соң ул чакта?

Китап киштәсеннән «корыч бабай»ның «Ленинизм мәсьәләләре» дигән саллы гына, корыч төсендәге тышлы китабы юкка чыккач, мин аптырабрак та калган идем. Ләкин аның урынына бик тиз шул ук китапның яңа басмасы пәйда булды, тик ул бу юлы ситсы тышлы түгел, гади катыргыдан иде – мине бусы тагын да гаҗәпләндерде. Димәк, шулай кирәк булган… Ә беренче, матуррак басмасының янып бетмәгән тышлыгын мин учак көле арасында күрдем… Димәк, шулай кирәк.

Малай халкы арасында «Сталин, ашамасаң, кыстамыйм» дигән сүзне дә ишеткәнебез булды. Ләкин малай-шалай арасында гына, ә өлкәннәр, куркыныч чакта башларын комга тыккан тәвә кошларыдай, бу сүзне ишетмәмешкә салышалар иде. Менә бүгенге акыл белән шул дорфарак сүзләрнең рифма өчен генә әйтелмәгәнлеген чамалыйсың.

«Халыкара сәясәт» мәсьәләсендә без Азат белән бер фикердә инде. Ул негрларны жәллибез, ул эскимосларны, Мисыр һәм француз хәерчеләрен, капкорсак байгуралар золымыннан интегүче тагын әллә кемнәрне. Миллионерларнымы? У-у, без аларны…

Мәктәптә, әлбәттә, «яхшы» һәм «бик яхшы» билгеләренә генә укыйбыз. Безгә башкача һич ярамый, безнең уку алдынгысы булуыбыз әти-әниләрнең абруй-дәрәҗәсе өчен мөһим.

Азат белән арабыз бозылган чакны хәтерләмим, бәхәсләшү, ярышу-узышуларсыз түгел, билгеле, ләкин яшь әтәчләр кебек кыдрачланып сугышканыбыз булмады.

Алай да… Бермәлне, язгы җепшек көнне, урам малайлары, ике командага бүленеп, сугыш уены уйнадык. Төрлебез төрле «халык» булганга, бүленгәндә, такмаза әйтеп санап бүленү, сыйнфый яктан димме, дөресрәк булачак иде. Ялгышмасам, безнең такмаза мондый иде:

«Тарыллаган» сүзе ни мәгънәле булгандыр – хәтеремнән чыккан, ә бәлки, сүзен үк онытканмындыр.

Сыйныфка карамыйча бүленү сәбәпле, Азат белән мин төрле командаларга эләгеп, мин – «кызыллар», ә ул «аклар» ягында калдык. Менә шулчакны мин өер дигән нәрсәнең нинди зур психологик көчкә ия икәнлеген аңладым. Аңлый яздым дисәм, төгәлрәк булыр. Өер берләштерә, туплый, укмаштыра; кешенең ихтыярын, шәхесен чикләп һәм йөгәнләп, күмәклеккә буйсындыра. Соңыннан дөнья мине, гомумән, фирка-партияләргә бик сак карарга өйрәтте, чөнки алар кешеләрне берләштереп кенә калмыйлар, бәлки берәүләрне икенче берәүләрдән аералар гына. Партия дигән нәрсә, асылда, хайвани өер инстинктына хезмәт итә, минемчә. Ә теге көнне мин иң эре кар йомарламнарын, усалланып, Азат дустыма төбәп аттым, ул да миннән калышмады. Минем кар ераграк оча, аның каравы Азат җитезрәк булу өстенә турырак та бәрә, һәм, гадәттә, икебезгә дә бер чама эләгә иде.