Әхәт Гаффар - Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

– Таптык без аны. Тора ул, – дигән җавабын кайтарды.

– Кайда тора?

– Запасникта…

«Без Муса Җәлилне үстергән татар халкы турында рәхмәтле бер хис белән уйлыйбыз. Ул үзенең улы йөрәгенә гасырлар буена җыйнап килгән рухи хәзинәләрен салды… «Алма үз агачыннан ерак төшми» дигән хакыйкать инде ничәмә-ничә тапкыр раслана. Муса Җәлил татар халкы бөеклеге һәм горурлыгының бер биеклеге булып әверелде. Нәкъ менә шундый кешеләр, тулы хокуклы илчеләр кебек, халыкларның һәм милләтләрнең бөтен дөнья багланышында үз Ватанын күрсәтеп тора. Алар аркылы дөнья кешеләре аларны тудырган халыкның акылы һәм йөрәге турында хөкем йөртә».

Бу – башкорт халык шагыйре Мостай Кәрим сүзләре. Муса Җәлил иҗатының бөеклеге алдында яңадан-яңа буыннар үзләрен бурычлы санар. Мондый үлемсезлек – рухи мирас. Ватан вә мәхәббәт хакына яшәү максаты бер йөрәктән икенче йөрәккә күчә торган маяклар кебек кабул ителә. Ул, кеше дөньясының һәммә күзәнәгенә үтеп, һәр заманның уртак хәзинәсе сурәтендә саклана. Муса Җәлил кабатланмас яшәү үрнәге күрсәтүе белән яшәвебезнең аерылгысыз бер өлешенә әйләнде. Шул ук вакытта халык Муса Җәлил исемендә үз йөзен күрә. Шагыйрь тормышы, шулай итеп, миллионнарча санлы татар халкының уртак холык-фигыле рәвешендә, лаеклы яшәүгә катгый омтылыш сыйфатында күз алдына килеп баса.

Кеше йөрәге кечкенә ул. Әмма ул үзенә дөньяны сугарып торган игелекле фикер һәм гамьнең барчасын сыйдыра ала. Муса Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» басмасын учка алгач, моны бөтен мәгънәсе белән тоясың. Йөрәк иңлегендәге бу басмага шагыйрь дөньясы, шагыйрь йөрәге генә түгел, ә үз иленә, үз иманына төбәлгән укка каршы күкрәген куярга әзер торган һәр көрәшче-гражданинның йөрәге дә сыеп беткәнлеген сизеп, чиксез горурланасың.

Җәлилнең әсирлектәге көрәшенең һәр елы, көне, кайсыдыр сәгате, ничәнчедер минуты – кыскасы, һәр мизгеле шушы кулъязма мәҗмугада миллионнарча кешенең мизгеле, минуты, сәгате, көне, елы, гасыры булып дәвам итә шикелле. Чөнки аны һәркайда укыйлар. М. Җәлилнең бай әдәби мирасының иң тулы җыелмасы татар халкының рухи хәзинәсе киштәсендә тора. Дүрт томлык «Әсәрләр» җыентыгы. Хәзер биш томлыгы дөнья күрә. Юк, әсәрләре генә түгел. Безнең халыкның шагыйрь аңы һәм йөрәге аркылы үткән тарихы, көрәше, җаны, иманы, тәкъдире. Кол Гали, Тукайлардан башланып, Такташ аша, Җәлил аркылы безнең яшәвебезне туендырып торган мәгърур фал, үлемсез җан һәм аң…

Инде бу ел тагын Тукай, Җәлил, Сара Садыйкова елы. Саны юк аның, санамагыз, югыйсә таркатасыз. Аларның китапларын, җырларын, алар турындагы басмаларны үз кулларына алган кешеләр тормышның чиксез дәвамына, мәңгелегенә катнашу белән бәхетле. Шагыйрьләрнең, язучыларның акылы, йөрәге турында хөкем йөртү шатлыгы белән бәхетле.

«…Җәллад балтасы астында Муса Җәлил үлеме югарырак күтәрелә, шигъри җанның бөтен кылларын тартып куя һәм хәрәкәткә китерә алды. Адәм чыдамаслык көч белән ул тоташлый җырлап торган курайга әйләнде. Ул җырлар газапланган тоткынның кызганыч гозере һәм ыңгырашуы гына булып калмады. Шигъри сәнгатьнең бу җәүһәрләре аңыбыз тантана итүен раслаган дөреслек авазы булып яңгырады. Шәхеснең нинди көче бу һәм аның җиңелмәслегенә нинди ышаныч!»

Мостай Кәримнең бу сүзләре белән «Моабит дәфтәрләре» арасында, бер уйласаң, күпме генә ел узган әле! Әмма шушы ара Муса Җәлил исемен Кешелек уйлап чыгарган иң зур сәнгать омтылышларының берсе булган Прометей маягы белән янәшә куйды. Ел да чыккан китаплары, ул китапларның торган саен күбрәк укылуы, укылган саен тирәнрәк ачыла баруы – шушының дәлиле.

Кайчандыр Максим Горький әдәбиятның каһарманлык югарылыгына күтәрелүе хакында хыялланган. Муса Җәлил үрнәгендә без бу хыялның чынга ашкан бер өлгесен күрәбез. Нигә дигәндә, аның шигырьләре дөнья әдәбиятындагы иң югары дәрәҗәдәге җәүһәрләр булып танылды. Алар халыкларның матур киләчәк хакындагы хыялына канат, юлдаш буларак кирәк. Советлар Союзы Герое, Ленин премиясе лауреаты итеп дәрәҗәләнгән Муса Җәлилнең шигырьләрен Англия һәм Канадада, Бельгия һәм Индонезиядә, башка илләрдә – 56 телдә шуның өчен укыйлар да!