Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Права выкарыстання фальклору ў паэзіі ў значнай меры скампраметавалі, спекулюючы на ідэі народнасці, малаздольныя вершатворцы-«стылізатары», пераймальнікі традыцыйных вусна-паэтычных форм. Па гэтай прычыне многія і чытачы і крытыкі загадзя насцярожана ставяцца да твораў, пазначаных сувяззю з фальклорам, гатовыя ўбачыць у іх прымітыў, архаіку, штосьці творча несамастойнае, банальнае і г. д. А гэта вельмі несправядліва — як у дачыненні да фальклору, так і ў дачыненні да паэзіі, калі яна — сапраўдная. Чым буйнейшы талент, тым менш у яго, як правіла, відочных элементаў фалькларызму, а галоўнае — яны «жывуць» у яго творы арганічна, як і ўсякі іншы вобраз ці слова. І наадварот — у творчасці паэтаў нязначнага, слабага таленту фалькларызм непрыемна «выпірае», успрымаецца як нацыянальная экзотыка, як штучна прычэплены арнамент, і сур'ёзнага чытача, вядома, толькі раздражняе. Справа тут, на наш погляд, у тым, што фальклорныя матывы і вобразы не прыдатныя для вонкавага ўпрыгожання, яны заўсёды нясуць у сабе глыбокі жыццёвы сэнс, змястоўную інфармацыю, мудрасць. Значыць, і паслужыць па-сапраўднаму яны могуць толькі таленту, якому падуладны вялікія ідэі народнага жыцця, які здольны ўзбагаціць і развіць паэтычныя традыцыі. Народнасць такога таленту арганічная якасць — гэтакая ж, як і яго нацыянальная своеасаблівасць.

Вядомы літаратуразнаўца акадэмік Панцялеў Зараў, характарызуючы творчасць сучаснага балгарскага паэта Хрысты Радзеўскага, піша: «У Радзеўскага ёсць нешта, што ляжыць у аснове яго асобы і напамінае лепшыя якасці нашага народнага характару. (...) Ён народны не столькі дзякуючы стракатаму фальклорнаму ўбору паэтычнага слова, колькі дзякуючы сваёй пазіцыі барацьбіта, мужнага партыйнага паэта» [ 21 21 Зарев П. Панорама болгарской литературы. М., 1976, т. 2, с. 278. ].

Сказанае П. Заравым пра Хр. Радзеўскага можна цалкам прьшласці і да творчага характару многіх-многіх іншых сучасных паэтаў, і не толькі балгарскіх. Што ж датычыць стракатага фальклорнага ўбору — дык яно можа быць адзнакай псеўданароднасці і павярхоўнага знаёмства з вуснапаэтычнай творчасцю працоўных. Глыбока ўжыцца ў фальклор — значыць, спасцігнуць і зрабіць сваім народнае светаўспрыманне і светаразуменне, народную філасофію і мараль. Толькі калі ёсць гэта — тады і выкарыстанне фальклорных вобразаў ці матываў можа прынесці вялікі плён. Засваенне скарбаў фальклору паэтамі сапраўднымі, глыбокімі не зводзіць апошніх на ўзровень калектыўнага «фальклорнага» мыслення, г. зн. не забівае іх творчай асабовасці, а наадварот — дапамагае яе выяўленню.

Абапірацца на нацыянальны фальклор — значыць, абапірацца на духоўную гісторыю народа. А чаго варта паэзія без такой апоры, без карэння ў мінулым, у той духоўнай і культурнай глебе, што ўтвараецца, як і глеба на паверхні зямлі, стагоддзямі? Адчуванне «каранёў», сувязі з роднай зямлёю жывіць у душы сённяшняга балгарскага паэта, па-першае, яго патрыятычны настрой, ахоўны ў дачыненні да скарбаў нацыянальнай культуры, а па-другое,— яго пратэст супроць абязлічвання, касмапалітызму і абстракцыянізму ў мастацтве, супроць «творчасці» антыгуманнай, чужой і варожай чалавеку працы. Яго свядомая вернасць «вытокам» грунтуецца на перакананні, што гэта не звужае і не можа звужаць агульначалавечага зместу паэзіі.

Знакамітая Элісавета Баграна, выступаючы ў Сафіі на Трэцяй нацыянальнай канферэнцыі маладых літаратурных творцаў, звярнулася да маладой змены з такім характэрным пажаданнем: «Калі я выходзіла ў дарогу, мая маці блаславіла мяне сцяблінкай «здравеца» (герані) — гэтай нашай лясной кветкі, самай любімай у народзе і ўслаўленай у нашай народнай творчасці, як нідзе больш, якая сімвалізуе жыццёвую сілу, здароўе, свежасць. Так і я цяпер, як мая маці і як усе балгарскія маці калісьці, праводзячы вас у цяжкую і стромкую дарогу творчасці, падношу вам сваё пажаданне як маленькую сцяблінку «здравеца». Каб былі здаровыя, каб мелі, як «здравец», моцныя карані ў нашай балгарскай глебе!» [ 22 22 Литературен фронт, 1977, 15 снеж. ]

Так разумеюць сваю сувязь з духоўнай нацыянальнай глебай усе найбольш таленавітыя майстры паэтычнага слова ў Балгарыі.

На наш погляд, сітуацыя «лірыка і фальклор» у Балгарыі ў цэлым блізка нагадвае сітуацыю беларускую: вернасць народна-фальклорным вытокам, натуральнае кантактаванне з жывымі ўзорамі вуснапаэтычнай скарбніцы, відочная цяга да трапнага, вобразнага народнага слова і свабоднае, упэўненае абыходжанне з ім,— усё гэта характарызуе і творчасць лепшых сучасных лірыкаў балгарскіх.