Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Кожная страфа верша заканчваецца рэфрэнам «За скібку хлеба». Рытмізаванае ім развіццё лірычнага сюжэта выяўляе гуманную ідэю твора дакладна і ясна. І канечне ж, мы выразна адчуваем у мастацкай структуры верша песенны элемент — перш за ўсё ў паўторы.

Паэт Мацяж Ханжэк у вершы «***Сонца...» таксама карыстаецца прыёмам таўталогіі. Пададзім яго пачатак — з захаваннем аўтарскага правапісу:

Сонца

свеціць сонца

за ўзгоркам свеціць сонца

сёння сонца свеціць за ўзгоркам

прыемна сёння свеціць сонца за ўзгоркам

гэтак прыемна свеціць сёння за ўзгоркам сонца

прыяцель за ўзгоркам свеціць сонца сёння гэтак прыемна

зрэдку сёння свеціць сонца за ўзгоркам гэтак прыемна прыяцель

праўда зрэдку свеціць сонца за ўзгоркам сёння гэтак прыемна прыяцель,

толькі сёння праўда зрэдку свеціць сонца за ўзгоркам гэтак прыемна прыяцель [ 16 16 Besedila slvenskeqa iezika, 1975, с. 270. ].

І далей яшчэ на паўстаронкі цягнуцца ўсё даўжэйшыя радкі — з адвольным перамаўленнем адных і тых жа слоў і з дабаўленнем аднаго новага ў кожным наступным, каб у выніку, заместа твора паэзіі, стаць пазбаўленай зместу і сэнсу галаваломкай, што ў лепшым выпадку можа сысці за мудрагелістае практыкаванне па мове. Гэта і ёсць узор так званай паэзіі «закрытай структуры», якая, па сутнасці, зводзіцца да эксперыментаў над словам, узятым у яго самагодным значэнні. Ні да якіх вытокаў народнасці праз падобныя вершаваныя рэбусы, вядома ж, не дабрацца!..

Фальклор — паняцце незвычайна змястоўнае, шматграннае, гэта не толькі паэзія ў прамым сэнсе слова, гэта і народная філасофія, і мараль, і абрад, і звычай, і павер'е, і старажытны міф. Вось у апошні час паэты і пісьменнікі ў пошуках новых форм пачалі ўсё часцей звяртацца да міфалогіі. Аказваецца, і гэта — самая старажытная ідэйна-мастацкая спадчына — можа выдатна паслужыць сучаснай, востраактуальнай літаратуры.

Цяпер пра выкарыстанне міфаў, пра міфалагізацыю літаратуры гаворыцца вельмі многа — і ў нас, і яшчэ больш за мяжой. Гавораць пра працэс «рэміфалагізацыі». Цікавая ў гэтых адносінах кніга фалькларыста Е. М. Меляцінскага «Паэтыка міфа». На думку яе аўтара, міфалагізм выступае ў сучаснай літаратуры «як вобразнае ўвасабленне інтэлектуальнага пачатку, спосаб філасофска-паэтычнай тыпізацыі жыцця або сродак яе парабалічнага адлюстравання. Ён можа служыць і прыкметай мадэрнізму» [ 17 17 Мелетинский Е. М. Поэтика мифа, М., 1977, с. 371. ]. (У лацінаамерыканскіх і афрыканскіх паэтаў і пісьменнікаў ён выкарыстоўваецца ў імя «захавання і адраджэння нацыянальных форм мыслі і творчасці» [ 18 18 Там жа. ].) Да міфалагічных сюжэтаў і матываў звяртаюцца ўсё часцей пісьменнікі нашай краіны. Возьмем таго ж Чынгіза Айтматава. Апошняя яго аповесць «Пегий пес, бегущий краем моря» — міфалагізаваны твор, які, аднак, ставіць актуальныя маральныя пытанні. Асабліва ж яркі прыклад выкарыстання старажытнага нацыянальнага міфа — аповесць гэтага ж аўтара «Белы параход». Айтматаў увёў у аповесць міфалагічную легенду пра Маці-Рагатую Аленіху, прарадзіцельніцу кіргізскага народа. Гэта легенда прысутнічае ў аповесці ўвесь час — жыве ў памяці старога Мамуна і шафёра Кулубека і моцна захапіла свядомасць маленькага хлопчыка, унука Мамуна. Легенда па-іншаму асвятляе ўвесь твор. Уявім сабе, што ў аповесці не Маці-Рагатая Аленіха, а проста аленіха, ні з якой легендай не звязаная, дзікая жывёліна. І што хцівы, страшны цынік Аразкул, зяць Мамуна, загадаў забіць звычайнага аленя. Хлопчык бачыць, як тапор размазжыў прыгожую галаву Маці-Рагатай Аленіхі — і яго дзіцячая псіхіка гэтага не можа ні зразумець, ні адолець. На яго вачах забілі Казку, Легенду, Мару, забілі Ідэю і Веру, без чаго не можа жыць чалавек. Бо Маці-Рагатая Аленіха — гэта прарадзіцельніца кіргізаў, гэта — сімвал роду, і разам з тым — сімвал роднай зямлі, яе прыгажосці. Таму яе забойства для хлопчыка — гэта страшная, непапраўная трагедыя. Таму і аповесць набывае трагедыйнае гучанне і вельмі глыбокі, актуальны сэнс. Вось вам і старажытны міф у сучаснай творчасці! Вельмі добра адказаў на пытанне, чаму ён звярнуўся да міфалагічнай легенды, сам Ч. Айтматаў: «Мяне прываблівае да міфалогіі і народнай эпікі філасофія дабра і зла, выражаная ў сітуацыях і характарах, якія вытрымалі выпрабаванне часам». І далей — пра актуальнасць скарыстанай ім легенды: «У тыя часы чалавек разглядаў прыроду не як сваю ўласнасць, але як агромністае цэлае, часткай якога ён быў сам. Аднаўленне такіх адносін да прыроды (на новай аснове) з'яўляецца цяпер адным з самых важных клопатаў чалавека, навучанага тым, што прымяненне сілы супроць прыроды — гэта прымяненне сілы супроць самога сябе» [ 19 19 Svjet literature, 1972, № 3, с. 139—140. ]. Айтматаў узяў міф як ключ да вялікай сучаснай сацыяльнай і маральнай праблемы!