Міхась Чарняўскі - Як пошуг маланкі

Расціслаў зняволенне пачаў адбываць у Гомелі. Можа таму, што меў кароткі тэрмін? Шмат гадоў назад, калі я толькі падступаўся да тэмы мядзельска-смаргонскага падзем'я, адзін з былых палітвязняў Кастусь Шышэя пісаў мне, як яму, хвораму, дапамагаў быў у гомельскай турме нейкі Лапіцкі.

Пасля перамогі над Германіяй абвясцілі амністыю непаўналетнім i зняволеным на малыя тэрміны. Расціслава таксама адпусцілі, i ён вярнуўся ў Кабыльнік. Вярнуўся з першым, але ўжо багатым вопытам знаходжання ў савецкіх астрогах.

Апынуўшыся на волі, адпачыўшы лета ў бацькоўскай хаце, 1-га верасня Расціслаў пайшоў у шосты клас кабыльніцкай сямігодкі. Папраўдзе, вучыўся ён ужо даўжэйшы тэрмін. Але рэч у тым, што пры кожнай змене ўлады вучняў адсаджвалі на адзін клас ніжэй, "для перавучкі".

І гэтак ён скончыў у Кабыльніку 6-ты i 7-мы класы. Жылося цяжка. На самым пачатку 1946 года раптоўна памёр бацька, пакінуўшы сям'ю без ніякіх сродкаў існавання. Прыехаў новы бацюшка, i даволі прасторны папоўскі дом на Пастаўскай вуліцы Лапіцкія павінныя былі пакінуць. Добра, што знайшоўся непадалёку царквы пусты дамок. Сям'і святара павінны былі дапамагаць харчаваннем прыхаджане. Так яно спачатку i было. Але з'явіўся новы святар, праходзіў час, i тая дапамога станавілася ўсё скупейшай i радзейшай.

Цяжкасці цяжкасцямі, але юнацтва заўсёды знаходзіць свае забавы i радасці. У Расціслава шмат сяброў, але найбольш блізкі яму Часлаў (Чэх, Чэсь) Каспарэўскі. Хлопцы разам бегалі на недалёкую Нарач купацца. Абшуквалі наваколле ў спадзяванні знайсці зброю, каб пастраляць ці ўзарваць што-небудзь у лесе. Гэта былі небяспечныя, але любімыя забавы хлапчукоў у першыя паваенныя гады. Расціслаў недзе здабыў даведнікі па радыёсправе, знаходзіў ці майстраваў сам неабходныя дэталі i збіраў, часам разам з Чэхам, дэтэктарныя прыймальнікі. Сапраўдныя, якімі можна было пачуць нават "заходнія галасы". Паміж хатамі Каспарэўскіх i Лапіцкіх хлопцы нацягнулі драціну і, пасылаючы разрады току, перамаўляліся азбукай Морзе.

Пасля заканчэння сямігодкі перад юнакамі паўстала пытанне: што рабіць далей? Працягваць навучанне, ісці на працу? Расціслаў Лапіцкі i Часлаў Каспарэўскі ўвосень 1947 года пешкі пайшлі за 28 кіламетраў у Паставы паступаць у педагагічную навучальню. Позна даведаліся пра яе існаванне. Таму прыйшлі з вялікім спазненнем — другі месяц ішлі заняткі. Але з увагі на добрыя атэстаты хлопцаў пасля невялікага экзамену залічылі.

Умовы былі цяжкія. Нейкае харчаванне перападала ў сталоўцы навучальні, а з жытлом трэба было рупіцца самым. У класах было халодна, праз шчыліны залятаў снег. Каб неяк падкарміцца i абагрэцца, хлопцы на нядзелю пехатой вярталіся ў Кабыльнік. Неўзабаве Каспарэўскі зразумеў, што будучая настаўніцкая прафесія не для яго. Хлопца цягнула да тэхнікі. Лапіцкі ж застаўся ў навучальні даўжэй. Зразумела, што маладому навучэнцу старшакурснікі расказалі пра беларускае патрыятычнае падзем'е — Саюз беларускіх патрыётаў, у якім хлопцы i дзяўчаты з Пастаўскай i Глыбоцкай педагагічных навучальняў выступалі супраць русіфікацыі, за свабоду Бацькаўшчыны. Магчыма чуў i пра тое, як падземнікі кляліся на вернасць Беларусі перад гербам "Пагоня", намаляваным навучэнкай Алесяй Умпіровіч. Прыклад пастаўскай i глыбоцкай моладзі сведчыў Расціславу Лапіцкаму пра неабходнасць змагання супраць маскоўскага камунізму, які забівае чалавечую годнасць, пазбаўляе духоўнай i маёмаснай свабоды, нясе русіфікацыю.

Выгнанне на вуліцу * У Мікасецку * Навучанне ў мядзельскай дзесяцігодцы * "Бог абдарыў яго ўсім!" * Стварэнне падземнай арганізацыі * Улёткі * "Ня бойцеся ахвяраў i пакут!"

Узімку з 1947 на 1948 год у жыцці асірацелай сям'і Лапіцкіх здарылася драматичная падзея. Сельсавецкае начальства літаральна выкінула спадарыню Насту i яе сына Расціслава на снег i мароз — ix дамок спатрэбіўся для закватаравання мясцовага ўчастковага. Давялося перабірацца ў далёкую вёску Miкасецак (Мікасецка), за 25 кіламетраў на ўсход ад Кабыльніка, ажно за раённы цэнтр Мядзел (Мядзіла).

Праз замерзлыя азёры Нарач (Нарочча) i Мястру на санях добрыя людзі перавезлі сям'ю святара Лапіцкага i пасялілі наводшыбе вёскі ў папоўскім доме каля Траецкай царквы. Царква была драўляная, даволі новая, збудаваная ў 1926 годзе, як рэлігійны цэнтр старамядзельскага прыходу. На час прыезду Лапіцкіх у царкве не было нават святара. Таму нейкія царкоўныя абрады даводзілася спраўляць, як псаломшчыку, i спадарыні Настассі i яе сыну. Але па нейкім часе з'явіўся святар з адпаведнай адукацыяй, i Лапіцкія перасяліліся ў маленькую хацінку каля балота.