Міхась Чарняўскі - Як пошуг маланкі

Ён адкрыта выступаў, гаварыў адкрытым тэкстам; думаў, што зможа нешта пераламаць. Але нагэтулькі ненавідзеў той рэжым, нагэтулькі не мог цярпець, што яму было ўсё роўна — ці ён прападзе, ці ён што. Але хоць штосьці ўдасца зрабіць. Таму ён па гэтым шляху i ішоў. Ведаў, што загіне, ведаў, што не застанецца сярод жывых. Вось жа арганізаваў, здолеў...

Яны былі такія маладыя, такія юныя. Арганізм яшчэ не ўмацаваўся. Але ж гінулі за ідэю..." [14]

Амаль адразу ж па з'яўленні ў Мядзельскай школе Расціслаў пачаў шукаць аднадумцаў, гатовых аб'яднацца дзеля антыкамуністычнага супраціву. Пазнаёміўся найперш з Факусем Несцяровічам i Генікам Нафрановічам з Юшкавічаў, а таксама Альфонам Кундрам з Крапіўна, якія кватаравалі непадалёку ад школы ў доме Звяругаў ("Звяружкаў"). Увесну 1948 года падземная група, арганізатарам i ідэйным натхняльнікам якой стаў Расціслаў Лапіцкі, ужо сфармавалася.

Неўзабаве сярод падземнікаў з'явіўся i вучань 6-га класа Юзік Качэрга з Качарог, які даводзіўся далёкім родзічам Факусю Несцяровічу. Той i запрасіў хлопца пасля ўрокаў зазірнуць "да Звяружкі". Калі Юзік зайшоў у хату, Лапіцкі павярнуўся да яго i сказаў: "Без віны вінаватыя!" Качэрга тады не ведаў яшчэ, што гэта пароль i адказам мусіла быць: "Ліш бы не свінаватыя!"

Найбліжэйшым памачніком кіраўніка падземнай арганізацыі быў Факунда Несцяровіч, вучань 7-га класа. Улетку таго ж года ён паступіў у Менскі палітэхнікум, аднак сувязяў з мядзельскімі сябрамі не перапыняў.

Юзаф Качэрга сцвярджае, што акрамя ўспомненых вышэй асобаў у групу ўваходзілі i іншыя — вучні Ірына Паўлючонак з Юшкавічаў i Браніслаў Пісарчык з Пярэграддзя, Іван Грачанік з вёскі Ўнукі на паўднёвым узбярэжжы воз. Мядзела, малады кухар з мястэчка (яго прозвішча Качэрга не памятае). Спачувалі падземнікам i некаторыя іншыя вучні i проста жыхары Мядзела i навакольных вёсак. Не падаю тут гэтыя прозвішчы, бо ix не было на судзе ў Маладзечне. Некаторых удалося прыкрыць на допытах, а сёй-той пачаў актыўна супрацоўнічаць з следчымі а потым i з спецслужбами Яны не праходзілі па судовай справе як абвінавачаныя. У далейшым нехта з ix закончыў навучальню МГБ, нехта працаваў на партыйнай рабоце, а нехта за невялікую паслугу на следстве i атрымліваў найменш — можа, пасаду якога калгаснага брыгадзіра. Некаторыя з'ехалі з Беларусі ў далёкія краі.

Па нейкім часе, калі Несцяровіч быў ужо ў Менску, вучні з Юшкавічаў перабраліся на іншую кватэру — да Манькі Пяркоўскай. Тут працягвалі збірацца i падземнікі. Часам такія сустрэчы адбываліся i ў Мікасецку ў Лапіцкага. Мікасецкія старэйшыя людзі ўспамінаюць, што найчасцей у вёсцы бачылі разам траіх — Слаўку, Юзіка i Факуся або Геніка. Часам да ix далучаўся хто-небудзь з маладых мікасецкіх мужчын. Асабліва Расціслаў сябраваў з Іванам Чарняўскім. Абодва мелі цудоўныя галасы i зладжана спявалі розныя беларускія песні. Любімай для ix была:

Я малым дзівіўся, адкуль у нашага добрага i працавітага суседа Івана, па мянушцы Круглюта, такая высокая нацыянальная свядомасць i адкуль у яго гэтыя патрыятычныя заходнебеларускія песні? A калі даведаўся — адкуль, было ўжо позна пытацца пра сяброўства з Расціславам — дзядзька Іван памёр гадоў пятнаццаць таму.

Асноўная гаворка на таемных сходах была пра тое, як камуністы душаць народ падаткамі, судамі i высылкамі, як прымусам заганяюць у калгасы, як пераследуюць святароў i зачыняюць цэрквы i касцёлы. Гаварылі таксама, што абвастрылася супрацьстаянне паміж камуністамі i дэмакратычным Захадам, i што неўзабаве будзе вайна, у якой Савецкі Саюз непазбежна пацерпіць паразу. І вось да гэтай вайны яны павінны быць гатовыя, каб выступіць на баку дэмакратыі.

Той жа вясной 1948 года сярод мядзельскіх падземнікаў узнікла ідэя разгарнуць антыкамуністычную прапаганду з дапамогай улётак. Тады гэта была найбольш эфектыўная форма ўздзеяння на людскую свядомасць. У адрозненне ад вуснай яна давала магчымасць ахапіць значна большае кола людзей, з'яўлялася дэманстрацыяй прысутнасці арганізаванага i актыўнага супраціву. І ў той жа час была ананімнай, забяспечвала аўтарам i распаўсюднікам улётак адносную бяспеку.

У Юзіка Качэргі была друкавальная машынка. Ягоная цётка ў маладосці, калі знаходзілася на заробках у Францыі, выйграла яе па латарэі. A калі вярталася на бацькаўшчыну, пашкадавала выкідаць выйгрыш i забрала яго з сабой. (І навошта ён быў сялянцы з-пад Мядзела, такі экзатычны набытак?) Ляжала гэтая друкарка недзе на гарышчы вясковай хаты без справы не адно дзесяцігоддзе. Але вось нарэшце спатрэбілася.