Міхась Чарняўскі: Як пошуг маланкі

Некаторыя звесткі, проста або ўскосна датычныя асобы Лапіцкага ды іншых падземнікаў, знайшліся ў Маладзечанскім рэгіянальным архіве [2]. У 2002 годзе пабачыла свет даследаванне, у якім сцісла (с. 53, 54) выкладзена, пераважна па матэрыялах Архіва ўпраўлення Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь па Гарадзенскай вобласці, i гісторыя дзейнасці мядзельска-смаргонскага падзем'я [3].

У кніжцы выкарыстаныя фотаздымкі аўтара, а таксама Часлава Каспарэўскага, Максіма Чарняўскага, Ніны Шыдлоўскай, фотаматэрыялы з Маладзечанскага рэгіянальнага архіва, Мядзельскага гістарычна-краязнаўчага музея, з прыватных архіваў Зянона Ахрамовіча, Чаславы Ашукоўскай, Тацяны Байкачовай, Софіі i Яна Дзяркачоў, Андрэя i Анатоля Карнеяў, Антона Мелеца, Софіі Лапыцькі, Ядвігі Таразевіч, Збігнева Пашкевіча, Аляксандры Сташкевіч, Тадэвуша Хацілоўскага, Леакадзіі i Ядвігі Цыбоўскіх, Віктара Шоця.

Удзячны ўсім, хто дапамагаў мне ў напісанні гэтай кніжкі — успамінамі, словамі падтрымкі, прафесійнымі парадамі. Выбачаюся за тое, што сваімі роспытамі аб перажытым часам выклікаў слёзы i боль. Шкадую перад магіламі заўчасна памерлых, што гэтак запазніўся з публікацыяй.

Шчыра дзякую таксама сябрам Беларускага грамадскага аб'яднання "Ветэраны Адраджэння" i іх прыхільнікам за падтрымку маёй працы.

Паваенная спадчына * Змаганне з "унутранымі ворагамі" * Страты Беларусі * Пад прымусам у калгасны рай * Зноў смяротныя прысуды * Лёс былых таварышаў па зброі

Ішло першае паваеннае пяцігоддзе... Неабходна было вяртацца да мірнай працы i адбудоўваць разбураны вайною край. Адначасова з гэтым адноўлены камуністычны рэжым ставіў за мэту вынішчыць з карэннем тое, што паспела ўзрасці за тры гады германскай прысутнасці. Зразумела, што справа не ішла пра нейкія дэмакратычныя каштоўнасці — фашызм, як i камунізм, ix цалкам адкідаў. У часы акупацыі нашай інтэлігенцыі ўдалося аднавіць працэс беларусізацыі, які ў першай палове 20-х з тактычнымі мэтамі дазволілі былі бальшавікі i які яны ж гвалтоўна спынілі на пачатку 30-х гадоў. Узнікла сетка беларускіх школ i арганізацый, якія, разам з друкам i царквой на роднай мове, абуджалі i мацавалі беларускі нацыянальны дух. І месцамі, асабліва сярод маладзейшых, моцна загучала Купалаўскае "Жыве Беларусь!" Адначасова на паўночным захадзе Беларусі развіваўся, падмацаваны мілітарнай сілай Арміі Краёвай, польскі патрыятызм. У гэты ж час украінскія незалежнікі спрабавалі распаўсюдзіць свой уплыў на захадзе Беларускага Палесся. І з усімі гэтымі нацыянальнымі рухамі маскоўскія камуністы ды ix мясцовыя памагатыя павінны былі як мага хутчэй скончыць. Бо яны былі перашкодай фармаванню "адзінага савецкага народа" з адзіным "общепонятным языком».

Адначасова з франтоў сусветнай вайны, а таксама з прымусовай працы ў Нямеччыне вярнуліся мільёны савецкіх грамадзян. Яны не толькі паспыталі жахаў вайны i пакутаў рабскай працы, але й пабачылі дагледжаныя еўрапейскія гарады i багатыя "некалгасныя" вёскі. А тыя, хто хоць на нейкі час трапіў у Англію або Францыю, паспелі пазнаёміцца i з дэмакратыяй.

Акупацыйныя нямецкія ўлады, калі Германія пачала цярпець ваенныя няўдачы, вымушаныя былі распусціць калгасы. І вяскоўцы на год-два зноў адчулі сябе аднаасобнікамі, гаспадарамі ўласнай зямлі. Дый савецкія салдаты, прабіваючыся на Берлін, неслі на вуснах быццам сказанае маршалам Жукавым: "Разаб'ем фашыстаў, а затым распусцім калгасы". І вось зараз тыя калгасы ў Беларусі трэба было аднаўляць. Больш за тое, ставілася задача ліквідаваць аднаасобніцтва i ў Заходняй Беларусі. Для гэтага патрабавалася ўжыць рэпрэсіі супраць больш заможнага сялянства. Астатніх неабходна было застрашыць i прымусіць уступіць у калгасы.

Калі германскія войскі стаялі пад Масквой, Сталін, шукаючы выратавання, нават паспрабаваў абаперціся на гнаную раней рэлігію. Пасля перамогі такая неабходнасць адпала i камуністы зноў распачалі барацьбу супраць свайго ідэалагічнага праціўніка — хрысціянства. Асаблівыя рэпрэсіі ў Беларусі абрынуліся на каталіцкую царкву, падначаленую не Маскве, а Ватыкану.

Складанай была i міжнародная сітуацыя. Пасля перамогі ў Другой сусветнай вайне, калі знік агульны вораг, супярэчнасці паміж былымі альянтамі па антыгітлераўскай кааліцыі абвастрыліся. У Еўрапейскіх краінах, дзе знаходзіліся савецкія войскі, пачалі ўсталёўвацца камуністычныя таталітарныя рэжымы. Падтрыманыя Савецкім Саюзам камуністы ў Кітаі, Грэцыі i некаторых іншых краінах разгарнулі збройнае змаганне за ўладу. Амэрыка i заходнееўрапейскія краіны выступілі супраць глабальнай камуністычнай экспансіі. Так пачалася "халодная вайна", якая ў 1948 годзе, калі Сталін распачаў блакаду заходняга Берліна, ледзь не перарасла ў "гарачую". У сваю чаргу супрацьстаянне з Захадам выклікала ўзмацненне рэпрэсіяў супраць "унутраных ворагаў".