Сергей Шапран - «На падман вы мяне не штурхняце». Да 90-годдзя Уладзіміра Караткевіча

Аднак у чым жа заключаліся прэтэнзіі шараговага супрацоўніка ведамства Захара Пятровіча Матузава? Па сутнасці, яны былі ўсё тыя ж — лужанінскія. Л. Салавей пісаў:

«Сапраўды, пры ўважлівым чытанні многіх соцень старонак рамана хочаш не хочаш, а міжвольна складваецца ўражанне, што перад намі не гістарычнае мастацкае палатно, на якім павінна было б знайсці адлюстраванне жыццё заняволенага народа, а нейкая хроніка княжацкага роду Загорскіх з самым падрабязным пералікам усяго, што думалі і рабілі яго прадстаўнікі. Атрымаўся вельмі прыкметны і, на маю думку, нічым не апраўданы перакос, які наносіць ідэйна-мастацкую шкоду твору. Паставіўшы на першы план такіх герояў, як князь Алесь Загорскі, яго дзед, бацька і некаторых іншых, пісьменнік тым самым шчыльна засланіў імі ўсё, што рабілася за тоўстымі сценамі палацаў. Мы фактычна не бачым народа, не ведаем яго дум, не ўяўляем яго жаданняў, не адчуваем на поўную сілу яго гневу і крыўды на беспрасветнае, нечалавечае сваё існаванне. І разам з тым са скрупулёзнасцю незвычайнай Ул. Караткевіч апавядае і паказвае нам незлічонае багацце гаспадароў Загоршчыны і іншых “дваранскіх гнёзд” Прыдняпроўя, дзе кожны камень быў абліты потам і крывёю простага чалавека — сапраўднага тварца гэтых каштоўнасцей. […]

Зрушыўшы сацыяльныя акцэнты, аўтар тым самым не толькі нанёс твору страты ў ідэйным плане, але і ў мастацкім. Атрымалася відавочная аднабокасць у паказе народнага руху напярэдадні 1863 года і тым самым аднабокасць у абмалёўцы пэўнага гістарычнага перыяду.

У рамане, нават пасля аўтарскіх скарачэнняў, засталося дужа многа непатрэбных сцэн і апісанняў, якія страшэнна загрувашчваюць кнігу, робяць яе расцягнутай і пульхнай і, безумоўна, не надаюць ёй неабходнай сюжэтнай стройнасці. Лірычныя адступленні часам настолькі мнагаслоўныя, што збіваюць увагу чытача на другараднае або выводзяць яго за межы часу і прасторы.

Доўга і шмат можна гаварыць пра хібы твора. Яны раскіданыя па многіх раздзелах. Адны больш дробныя і іх параўнальна няцяжка пазбегнуць. Другія куды сур’ёзней і выправіць іх адным росчыркам пяра ніяк нельга, бо звязаны яны з канцэпцыяй, якая вылілася ў неадпавядаючыя гістарычнай праўдзе формы адносін паноў да сялянства і сялянства да паноў. Менавіта на гэтым трэба аўтару засяродзіць усю сваю ўвагу».

Разам з тым Л. Салавей адзначаў, што калі многія «прыватныя заўвагі і прэтэнзіі» першага рэцэнзента ў абсалютнай большасці прыняты аўтарам («Уладзімір Караткевіч, на вялікі жаль, прыняў якраз другараднае, усё тое, што больш-менш выпраўлялася»), дык «крытычныя заўвагі больш сур’ёзнага характару», на якіх і трымаецца ідэйная канцэпцыя рамана, аўтар «адхіліў ці пакінуў без належнага крытычнага асмыслення». І хоць, на думку рэцэнзента, «выправіць усе адзначаныя М. Лужаніным хібы, справа не з лёгкіх, аднак абсалютна неабходная. І кампрамісу тут не можа быць».

«Прашу абмеркаваць мой раман»

Уладзімір Караткевіч пісаў у адным з лістоў: «Ад адной думкі, што можна зламацца, стаць кан’юктуршчыкам, робіцца страшна. А пісаць так, як пішу, — гэта нікому не патрэбна». У сваю чаргу, Рыгор Барадулін згадваў, што любімым выслоўем ягонага сябра было: «І коскі з месца не зрушу!» І што было рабіць аўтару «Каласоў…» з такімі прынцыпамі? Тым больш, што выказаныя абодвума рэцэнзентамі заўвагі зусім не выглядалі на проста заўвагі — з боку Льва Салаўя гэта былі патрабаванні, не іначай. Але пагадзіцца і прыняць іх для Караткевіча было непрымальна. Гэткім чынам узнікла тупіковая сітуацыя. І каб паспрабаваць вырашыць невырашальнае, Уладзімір Сямёнавіч напісаў заяву ў сакратарыят Саюза пісьменнікаў:

«Я здаў раман “Каласы пад сярпом тваім” у выдавецтва “Беларусь” два гады назад. Рэцэнзію на раман пісаў М. Лужанін. Некалькі месяцаў пасля таго я сядзеў над рукапісам, дапрацоўваючы яго.

Цяпер у выдавецтве з раманам зноў узніклі цяжкасці. Патрабуюць змяніць канцэпцыю (а яна ў мяне, лічу я, адпавядае эпосе, якую апісваю, норавам людзей, праўдзе аб паўстанні 1863–64 гг.), адсунуць на другі план галоўных герояў, прыпісаць сялянству тую ролю ў паўстанні, якую яно пачало адыгрываць значна пазней (аб чым будзе ў другой частцы рамана).

Прашу сакратарыят Саюза пісьменнікаў абмеркаваць мой раман і выказаць сваю непрадузятую думку аб ім, з тым, каб кончыць з гэтымі бясконцымі, неабгрунтаванымі затрымкамі».