Сергей Шапран - «На падман вы мяне не штурхняце». Да 90-годдзя Уладзіміра Караткевіча

Якой бы павабнай і змястоўнай ні здавалася метафара “жніва”, яна не выражае сутнасці з’явы, тут куды бліжэй метафара “глебы”, бо на ёй растуць людзі і спеюць паўстанні. Вось чаму, на мой погляд, назва твору не нясе ў сабе сапраўднай канцэпцыі рамана».

Аднак няправільна было б казаць, што літаральна ўсе выказаныя рэцэнзентам заўвагі былі беспадстаўнымі — у нечым Максім Лужанін, безумоўна, меў рацыю. Між іншым, ужо ў першых радках ён зазначаў: «Вельмі здольная рука напісала значны і цікавы твор, можа быць, першы гістарычны раман у нашай літаратуры, запаўняючы прабел не толькі на чытацкіх паліцах, а перад усім у нашым веданні карцін мінулага часу, гераічных і трагічных падзей напярэдадні паўстання 1863 года. […] …У гістарычнай тэме Ул. Караткевіч знайшоў сябе як пісьменнік і гістарычная тэма ў нас знайшла свайго пісьменніка».

Але разам з тым многія палажэнні Лужанінскага трактата прымушалі аўтара «Каласоў…» грунтоўна перапрацаваць раман і зрабіць гэта ў адпаведнасці з тагачасным вульгарна-сацыялагічным уяўленнем пра ХІХ стагоддзе наогул і пра беларусаў у прыватнасці. «…Аўтар павінен зрабіць сваю кнігу лепшай, падняцца да ўзроўню бездакорнасці…» — пісаў рэцэнзент.

І, прыняўшы многія з тых заўваг (у выніку аб’ём рамана значна паменшыўся — Караткевіч гаварыў пасля:

«Заўвагі Лужаніна я прыняў, але з 70 аркушаў я давёў іх да 50 аркушаў. Тыя заўвагі, якія не маглі пашкодзіць асновам майго рамана, я прыняў»), аўтар «Каласоў…», тым не менш, не зрабіў галоўнага — таго, пра што і пісаў Максім Лужанін: «Чытаючы і ацэньваючы раман, не будзем ні на хвіліну забываць аўтарскую задачу: напісаць гістарычны твор пра жыццё народа, а не хроніку фаміліі князёў Загорскіх. Апошняе было б занадта вузка і не варта намаганняў сучаснага мастака, чыя цікавасць і ўмельства не могуць не быць скіраваны на жыццё народа, выспяванне рэвалюцыйнай сітуацыі і перадумоў выбуху паўстання».

Да таго ж Лужанін лічыў, што «трэба паставіць правільна мастацкія і сацыяльныя акцэнты», адзін з якіх заключаўся ў наступным: «Дом Загорскіх, бацька, маці, іх багацце, выхаванне Алеся апісаны з веданнем тагачаснага жыцця, на дастойным літаратурным узроўні. Аднак ёсць ва ўсім гэтым пэўная доля замілавання, многія апісанні з’яўляюцца як бы самамэтай, а не сродкам паставіць сацыяльныя акцэнты. Вельмі мала тут адносін Алеся да асяроддзя, куды ён трапіў пасля вясковай хаты, мала “вачэй”, калі можна так сказаць, хлапчука, з якога пачынаюць выбіваць любае яму, мужычае. Відаць, не з замілаваннем глядзіць ён на незлічоныя багацці (бацькі і дзеда), а здзіўлена і крыху трагічна, наколькі дазваляе яму ўзрост. […]

Аўтар ведае, і добра было б, каб гэта веданне перадавалася чытачу, што магнацкія скарбы, здабыткі старажытнага дойлідства, жывапісу — геній народа, яго пот і кроў. Гэта нас дзівіць і ўражае, але захапленне мастацкімі каштоўнасцямі не можа пераносіцца на тых, хто імі ўладае».

І ў выніку чарговы — следам за Герцовічам — прысуд: «Паказ беларускай вёскі, беднай, праз якую і для якой адбылося паўстанне, — першае, аб чым мусіць быць аўтарскі клопат. Аўтар вольны ў выбары сродкаў — увесці яшчэ вёску, яшчэ сялянскую сям’ю або некалькі іх — бясспрэчна адно, што такія сродкі павінны быць знойдзены ў імя гістарычнай і мастацкай праўды».

«Выдаць не ўяўляецца магчымым»

Апошнюю кропку ў сваёй знішчальнай ацэнцы Аляксандр Амвросьевіч паставіў 30 лістапада 1965 года. Другую рэцэнзію пісаў ужо рэдактар выдавецтва «Беларусь» Леў Салавей, крытык і пераважна перакладчык з рускай, а па сумяшчальніцтву рэдактар будучай Караткевічавай кнігі.

Пазней Льва Антонавіча будуць папракаць у тым, што ў яго няма сваёй уласнай пазіцыі па раману, што ён спасылаецца выключна на заўвагі Лужаніна. І сапраўды, у сваёй рэцэнзіі ён не раз засведчыў, што не бачыць патрэбы зноў паўтараць тое, што «падрабязна, грунтоўна і, галоўнае, доказна» «напісаў на 74-х старонках пазаштатны рэцэнзент Максім Лужанін». Зрэшты, галоўнае ў рэцэнзіі Салаўя было іншае — тое, што ён казаў асабіста Караткевічу і што не наважыўся потым паўтарыць публічна, а менавіта: «Выдаць у гэтым выглядзе раман не ўяўляецца магчымым».

Гэта быў яшчэ адзін несуцяшальны вердыкт, які вынес штатны супрацоўнік выдавецтва і рэдактар кнігі. Пасля гэтага ўсе хай сабе шчырыя рэверансы і салаўіныя хваласпевы на адрас аўтара «Каласоў…» («Перагарнуўшы апошнюю старонку гэтага аб’ёмнага рукапісу, міжвольна спыняеш сваю ўвагу на маштабнасці аўтарскай задумы, на незвычайнай працавітасці пісьменніка, які паставіў перад сабою задуму асвятліць мастацкімі сродкамі адзін з цікавых перыядаў у гісторыі нашага народа…» і г. д., і г. д.) не мелі ўжо абсалютна ніякага значэння. Напісаўшы ўласнаручна, што твор выдаць «не ўяўляецца магчымым», Леў Антонавіч Салавей (каму цяпер вядома гэтае імя?) падпісаў раману смяротны прысуд.