Сергей Шапран - «На падман вы мяне не штурхняце». Да 90-годдзя Уладзіміра Караткевіча

Рыгор Барадулін і Уладзімір Караткевіч. Фота Сяргея Панізьніка.

Не даспадобы прыйшлася заўзятаму крытыку і аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» (тут ён убачыў «элементарнае эпігонства»), а разам з ёй і «Каласы…». Як адзначаў адзін з найбліжэйшых сяброў Караткевіча слынны навуковец Адам Мальдзіс, у тым Герцовічавым артыкуле «Лёсы чалавечыя і лёсы народныя» побач са слушнымі крытычнымі меркаваннямі (аб празмернай даросласці і рытарычнасці слоў і думак галоўнага героя Алеся Загорскага) было досыць тэндэнцыйных пасажаў з выразным адбіткам вульгарнага сацыялагізму, якім так грашыў Якаў Бенцыянавіч.

Так, да прыкладу, аўтару «Каласоў…» інкрымінавалася, што задуму ён рэалізаваў толькі часткова, і нават на другім плане не знайшоў месца для сацыяльных «нізоў». Што, ідэалізуючы Загорскага, ледзь не пашырае ідэі класавага міру «паміж прыгоннікамі і прыгоннымі» і што «зноў прадэманстраваў абмежаванасць свайго гістарычнага бачання». І вердыкт як прысуд: аўтар «Каласоў…» паспяшаўся з публікацыяй, яму трэба нямала яшчэ папрацаваць над раманам, «каб у ім зліліся ў адно лёсы чалавечыя і лёсы народныя, загаварыла поўным голасам сапраўдная гісторыя».

Гэткім чынам аўтар «вожыкаўскіх» фельетонаў і процьмы літкрытычных пасажаў Якаў Герцовіч фактычна патрабаваў ад Уладзіміра Караткевіча напісаць новы, прынцыпова іншы твор. З’яўленне ж артыкула на старонках друкаванага органа ЦК КПБ не проста забяспечвала яму свайго роду дырэктыўнасць — па сутнасці, рэцэнзія прыгатавала «Каласам…» лёс двума гадамі раней забароненых «Леанідаў…». Гэта была міна запаволенага дзеяння, якая ў любы момант магла здэтанаваць.

І ў сапраўднасці так яно і адбылося, прычым даволі хутка — калі Караткевіч прапанаваў раман выдавецтву «Беларусь», узначальваў якое Захар Матузаў, не літаратар і не сябар Саюза пісьменнікаў, а партфункцыянер і стаўленік усё таго ж ЦК.

«Аўтар павінен зрабіць сваю кнігу лепшай»

Паводле тагачаснай выдавецкай практыкі, перш чым выдаць твор, на яго павінна была быць напісаная так званая закрытая рэцэнзія. У выпадку з «Каласамі…» гэтая місія была ўскладзена на вядомага пісьменніка, пазаштатнага рэцэнзента «Беларусі» Аляксандра Амвросьевіча Каратая, больш вядомага пад літаратурным псеўданімам Максім Лужанін. Да сваёй справы ён падышоў надзвычай адказна — яго рэцэнзія займае 74 машынапісныя старонкі падрабязнейшага аналізу рамана. І хоць яе пачатак абнадзейваў: «Перш за ўсё словы, якімі звычайна канчаюць рэцэнзіі: раман Ул. Караткевіча мае ўсе падставы перайсці са стану рукапісу ў стан друкаванай кнігі», аднак сама рэцэнзія мела ледзь не спрэс негатыўна крытычны характар. Практычна ўсе 74 старонкі за вельмі рэдкім выключэннем.

Так, ужо ад пачатку пярэчанні ў М. Лужаніна выклікаў не толькі самы зачын (эпіграфы і прысвячэнне маці Караткевіча Надзеі Васільеўне; увогуле, першапачаткова прысвячэнне гучала так: «Маці маёй, кожнай беларускай маці, прысвячаю»), але нават назва. Прывядзём тут пачатак рэцэнзіі, каб чытач меў уяўленне пра стыль і скрупулёзную, калі не казаць больш — педантычную ўедлівасць аўтара:

«І. НАЗВА РАМАНА, ЭПІГРАФЫ, ПРЫСВЯЧЭННЕ І ВЕРШАВАНАЯ ЗАПЕЎКА

Маюць відавочную сувязь і ў той жа час знаходзяцца ў пэўнай супярэчнасці. Аб’ядноўвае іх перш за ўсё евангельскае паходжанне і афарбоўка.

Эпіграфы звязаны з легендай аб тым, як Хрыстос пяццю хлебамі і дзвюма рыбкамі накарміў пяць тысяч чалавек, як потым адказваў садукеям і фарысеям і як тлумачыў свае адказы апосталам. Усё гэта трэба ведаць, каб зразумець кірунак аўтарскай думкі, іначай яна пройдзе не закрануўшы чытача.

Наўрад ці ў наш час сур’ёзная кніга аб гістарычных лёсах народа патрабуе падмацавання ў евангельскай філасофіі, тым больш што яна не асэнсоўваецца крытычна. У першым эпіграфе (ад Лукі) выразна чуваць матыў усецярпення і ахвярнасці. У гэтым яго сувязь з назвай твору і прысвячэннем.

На першы погляд, назва “Каласы пад сярпом тваім” не выклікае пярэчанняў. Сапраўды, шлях да свабоды, сацыяльнага вызвалення людзей — пакутлівы, цяжкі, усеяны незлічонымі стратамі. Але ці правамерна думаць, як прасочваецца ў друку, што “падзеі 1863 года — гэта велічнае і трагічнае жніво, дзе серп гісторыі жне дзеля таго, каб наступныя пакаленні маглі правесці новы пасеў”.

Так гаварыць, па меншай меры, антыгуманна, такім чынам як бы апраўдваецца царызм, бо яму надаецца роля “сярпа гісторыі”, які сцінаў “каласы” (жывых людзей, лепшых з іх) на глум, каб ніводнае зерне не прарасло і не пайшло на духоўную спажыву. Тым часам гісторыя, вальналюбства народа накіравалі справу іначай і ў выніку праз 60 год прыйшло Кастрычніцкае вызваленне. […]