Янка Сипаков - Мая бібліятэка. Паліца другая

Значыць, Друцкае княства — маё княства. Дзе б дручане ні былі — у Полацкай зямлі, у ВКЛ, заўсёды з імі і мае Зубрэвічы.

Стаю на высокіх валах былога замчышча старажытнага Друцка. Магутныя, як горы, валы і такія далячыні раскрываюцца з іх — аж дух перахоплівае.

І праўда, я верыў, што нічога новага не адкрыю, не даведаюся, не разга­даю. Але ўсё ж стаю. Проста так стаю. А хіба гэтага мала — яшчэ раз выразна адчуць, як яны, вятры стагоддзяў, шумяць у цябе над галавою...

А ўнізе, пад валамі, у вёсцы Друцк, што нібыта ўціскаецца ў гару, гучыць музыка — там школьнікаў урачыста прымаюць у дручане.

Орша ў 1997 годзе адзначыла сваю 930-ю гадавіну з дня першага ўпамінання аб ёй у «Аповесці мінулых гадоў». З гэтай нагоды выйшла кніга вядомага краязнаўца Святаслава Асіноўскага «Орша: Залатыя стрэлы на блакітным полі» — першы на Беларусі багата ілюстраваны храналагічны даведнік, прысвечаны асобнаму гораду. І ў ім прасочваецца гісторыя горада за вельмі працяглы час.

Сваю кнігу Святаслаў Асіноўскі падараваў мне з аўтографам: «Янку Сіпакову, паэту і земляку ад аўтара на доўгі ўспамін. 14.04.08 г.».

Я праглынуў даведнік з узрушэннем. Вядома ж, гэта клад! Унікальны збор! Прачытаўшы кнігу, я яшчэ болей пачаў ганарыцца сваім родным горадам.

Вось універсал ад 16 лютага 1654 года, які гетман ВКЛ Януш Радзівіл даў ваяводам — аб прывядзенні войскаў пад Оршай у баявую гатоўнасць у сувязі з пагрозай наступлення маскоўскага войска:

«Мною атрыманы дакладныя звесткі аб набліжэнні да межаў Рэчы Паспалітай моцнага маскоўскага войска. Збіраючыся найхутчэй даць адпор гэтаму непрыяцельскаму нашэсцю, папярэджваю вашых міласцей і ўладаю сваёй строга загадваю вам заставацца пад сваімі харугвамі, у сваіх ротах, не адлучаючыся ад іх ні на крок. Калі ж хто-небудзь знаходзіцца дома ці яшчэ дзе-небудзь, няхай тут жа вяртаецца ў любы час дня і ночы. І хаця я вымушаны знаходзіцца на пасяджэннях сейма з-за неадкладных спраў, што тычацца карысці ўсёй Рэчы Паспалітай, аднак, прабыўшы там больш як два дні і атрымаўшы загад яго каралеўскай вялікасці (Яна ІІ Казіміра Вазы), я тут жа накіруюся ў Оршу, не спыняючыся на начлег. І калі я, вярнуўшыся, не застану каго-небудзь з вашых міласцей пад харугвамі і ў ротах, то такому ... не дапамогуць ніякія апраўданні».

Ратуючы ВКЛ, потым ён, паслядоўнік незалежнасці ВКЛ ад Польшчы, падпіша ў Кейданах дамову са Швецыяй аб пераходзе княства пад яе пратэктарат, за што быў аб’яўлены здраднікам.

Пачалася вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай за Беларусь і Украіну.

Вядомы беларускі гісторык Генадзь Сагановіч у сваёй кнізе «Невядомая вайна» піша:

«Калі б у мяне спыталіся, што ў беларускай гісторыі я лічу найслаўнейшым, а што — самым трагічным, дык на першае пытанне адразу, бадай, не знайшоў бы адказу, а на другое сказаў бы без сумневу: вайна 1654—1667 гг.».

14 сакавіка 1653 г. маскоўскі патрыярх Нікан блаславіў цара Аляксея Міхайлавіча на «благое дело» — на вайну супраць Рэчы Паспалітай.

Гэтая вайна, як сцвярджаюць даследчыкі, стала самаю крываваю ў гісторыі Беларусі. Яна нанесла генафонду беларусаў страшны ўдар, пасля якога мы яшчэ і цяпер не можам аправіцца.

«Падчас гэтай жудаснай бойні загінулі 53 працэнты насельніцтва Беларусі (у яе сучасных межах). Калі браць пад увагу толькі гарады (а ім дасталося найбольш), то ў Вяжычах (пад Віцебскам) загінула 98 працэнтаў жыхароў, у самім Віцебску — 94, у Полацку — 93, у Ляхавічах — 92 працэнты.

Як сведчаць дакументы тых часоў, і Орша была таксама «бясконцымі маскоўскімі нападамі не раз спалена і цалкам зруйнавана» і ляжала «пустой» яшчэ напрыканцы XVIII ст.

Да пачатку гэтай вайны, паводле дадзеных Васіля Мялешкі, у Аршанскім павеце налічвалася 473 200 жыхароў, у 1667 г. у жывых засталося толькі 145 015. Такім чынам, загінула 69,3 працэнта насельніцтва павета. У Копысі было, паводле дадзеных Юзафа Можы, 450 дымоў (гаспадарак), ацалела ўсяго 267; невялічкая Барань страціла 27 з 38 (71 працэнт) дымоў. Полымя вайны праглынула 45 290 з 67 000 дымоў у Аршанскім павеце».

І ўсё ж Аляксей Міхайлавіч не дасягнуў сваёй мэты: Беларусь і Правабярэжная Украіна засталіся ў складзе Рэчы Паспалітай.

І як вы думаеце, хто ён, гэты цар Аляксей Міхайлавіч Раманаў, які ўчыніў такую бойню? Наш зямляк, нашчадак у дзясятым калене аршанскага баярына Андрэя Іванавіча Кабылы! Дарэчы, і Пётр I, сын Аляксея Міхайлавіча, таксама спадкаемец усё таго ж Кабылы — толькі ўжо ў адзінаццатым пакаленні...

Дарэчы, падчас расійска-шведскай вайны Пётр I быў у Оршы і ў Копысі.