Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy

Bogiem – tu: przez Boga.

sławiena (z czes.) – wysławiana.

gospodzin (daw.) – pan.

zwolena (daw.) – wybrana.

zyszczy (daw.) – pozyskaj (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką -i/-y)

spuści (daw.) – ześlij (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką na -i/-y).

Kiryjelejzon (z gr.) – Kyrie eleison : Panie, zmiłuj się.

dzieła (daw.) – dla.

bożyc – syn Boży. Sens całej linijki: ze względu na tego, który cię ochrzcił, Synu Boży.

jąż (daw.) – którą.

jegoż (daw.) – którego.

przebyt (daw.) – przebywanie.

Adamie... – ta strofa pieśni została dopisana później.

domieściż (daw.) – doprowadź do miejsca.

Twórca – tu: Stwórcy.

bojar a. bojarzyn – rycerz, szlachcic rosyjski, wołoski lub litewski.

mostem – pokotem.

berdysz – szeroki topór na długim drzewcu.

kniaź – książę.

przywodził – dziś popr.: przewodził, dowodził.

drzewa – kopie.

witeź (daw.) – rycerz.

nowak (daw.) – człowiek „nowy”, niedoświadczony.

oksza – rodzaj topora bojowego.

kierz (daw.) – krzak.

któren – dziś popr.: który.

odwalić (daw.) – odciąć.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

tedy (daw.) – więc, zatem.

przedchorągiewny (daw.) – rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.

Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

bitny – waleczny.

przesadzać – starać się przewyższyć.

rozgorzały – rozpalony, przen. ogarnięty entuzjazmem a. szałem bojowym.

Christ ist erstanden (niem.) – Chrystus zmartwychwstał.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic – (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

skrzęt (daw.) – zamęt.

składały – tu: stanowiły.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

rohatyna (z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

jąć (daw.) – zacząć.

cugle – wodze.

wraz (daw.) – zaraz.

w obieży (daw.) – w niebezpieczeństwie.

zali (daw.) – czy.

W tej chwili sam król uderzył go ostrzem w odkryte czoło i własną ręką zabić go raczył – niedokładny cytat z Kroniki Jana Długosza, z której Sienkiewicz korzystał, opisując bitwę pod Grunwaldem.

jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego.

Herum (niem.) – zawracać!

kopnąć się – szybko podążyć.

zapamiętanie – intensywne skupienie na czymś.

ścigły (daw.) – szybki.

koło – tu: okrążenie.

zawrzeć się (daw.) – zamknąć się.

pierzchać – uciekać.

Attyla – (406–453), wódz Hunów, twórca rozległego imperium, wielokrotnie najeżdżał Rzymian. Ze względu na okrucieństwo zyskał przydomek „bicza Bożego”.

Karol Młot – (686–741) majordom (odpowiednik marszałka dworu, a w istocie faktyczny władca) państwa Franków. Zwyciężył Saracenów w bitwie pod Poitiers (732), co powstrzymało ich ekspansję na Galię.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

naszyjnik – tu: osłaniający szyję element zbroi.

odjąć się (daw.) – umknąć a. uniknąć czegoś.

wielki komtur – w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.

onym (daw.) – tym.

boisko – środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże.

uznojony (daw.) – zmęczony, strudzony.