Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy

utwierdzenie (daw.) – umocnienie, fortyfikacje.

rajca – radca, doradca.

dufny (daw.) – cechujący się nadmierną pewnością siebie.

cnić się – tęsknić, nudzić się.

dzierżyć (daw.) – trzymać.

jeno (daw.) – tylko.

Konrad von Jungingen – 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

przeznać (daw.) – poznać.

Nowa Marchia – (niem. Neumark ), zachodniopomorska prowincja Marchii Brandenburskiej, w latach 1402–1454 znajdowała się pod władzą Krzyżaków.

wiera (daw.) – prawda.

rozpłatać – rozciąć na pół.

Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

prawy (daw.) – prawdziwy.

Joannici a. Kawalerowie Maltańscy – zakon rycerski wywodzący się od XII-wiecznego nieformalnego bractwa zawiązanego przy szpitalu św. Jana Chrzciciela w Amalfi (Włochy), aktywny zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego, znany z dobrej floty. Terytorium na Malcie stracił dopiero w trakcie wojen napoleońskich.

Santok – gród u ujścia Noteci, obecnie wieś.

miasto (daw.) – zamiast.

ninie (daw.) – teraz.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

przeto (daw.) – więc, zatem.

jąć (daw.) – zacząć.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

wici – wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.

pchnąć (daw.) – wysłać.

czeladź (daw.) – służba.

czatownia (daw.) – wartownia.

duchem (daw.) – szybko.

w leciech – dziś popr.: w latach.

czerstwy (daw.) – silny, zdrowy.

frasować się (daw.) – smucić się.

sulica – broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.

liliowy – tu: biały jak lilia.

w trzy kopie – w sile trzech pocztów rycerskich.

ziemia dobrzyńska – obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

Wacław IV Luksemburski – (1361–1419), król niemiecki i czeski, książę Luksemburga.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

niepodobny (daw.) – niemożliwy.

Dąbrowna – obecnie Dąbrówno, wieś w powiacie ostródzkim.

walny – poważny, zasadniczy, decydujący.

lubo (daw.) – chociaż.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

knecht (daw.) – żołnierz piechoty niemieckiej.

dżdżu (daw.) – deszczu.

miesiąc (daw.) – księżyc.

Jakub z Koniecpola – (zm. 1430), wojewoda sieradzki, starosta kujawski, uczestniczył w radzie królewskiej Władysława Jagiełły.

podwojski – niższy urzędnik.

w przodku (daw.) – w straży przedniej.

wartko (daw.) – szybko.

pożyć – tu: zdobyć.

Żmudź – historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

Besarabia – kraina historyczna między rzekami Dniestrem a Prutem, obecnie pogranicze Mołdawii i Ukrainy.

Wołoszczyzna – kraina historyczna na Nizinie Wołoskiej, na południu dzisiejszej Rumunii.

przywodzić – dziś popr.: przewodzić.

Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

sprawca – tu: ten, co „sprawia”, tzn. ustawia szyk bojowy.

statysta (daw.) – mąż stanu.

Krystyn z Ostrowa – (1352–1430) – ochmistrz na dworze królowej Jadwigi, kasztelan krakowski i sandomierski.

Jan z Tarnowa – (1367–1433), wojewoda krakowski od 1409.

Sędziwój z Ostroroga – (1375–1441), wojewoda poznański w latach 1406– 1441, włączony do sztabu Jagiełły w czasie wojny polsko–krzyżackiej.

sędomierski – dziś popr.: sandomierski.

Mikołaj Trąba – (ok. 1358–1422), duchowny i polityk, podkanclerzy koronny w latach 1403–1412, później arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski.

Zbigniew z Brzezia – (1360–1425), marszałek wielki koronny, przez pewien czas również starosta krakowski.

Piotr Szafraniec – (zm. 1437), w późniejszym okresie wojewoda sandomierski i krakowski.