Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

książę – w dawnej polszczyźnie rzeczownik rodzaju nijakiego.

czatownia (daw.) – wartownia.

drzewiej (daw.) – dawniej.

Konrad von Jungingen – 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

książęta na Płocku – Ziemowit IV i Aleksandra Olgierdówna.

zabawić (daw.) – przebywać, pozostawać.

szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski bądź pojedynek, przen. sam turniej.

niebytność – nieobecność.

umknąć czci – postąpić niehonorowo.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

odjąć się (daw.) – umknąć a. uniknąć czegoś.

wielki komtur – w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.

jeno (daw.) – tylko.

Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

odkazać (daw.) – odpowiedzieć.

prawić (daw.) – mówić.

zafrasować się (daw.) – zasmucić się.

tedy (daw.) – więc, zatem.

zrok (daw.) – umówione miejsce i czas spotkania.

wielki szatny – w zakonie krzyżackim zajmował się szatami, a także pancerzami i uzbrojeniem.

spuścić się z tajemnicy – wyznać tajemnicę.

skroś tej przyczyny (daw.) – z tego powodu.

praw był (daw.) – miał rację.

cudować się (daw.) – dziwić się.

jeno (daw.) – tylko.

grzywna – śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

rad (daw.) – zadowolony.

folgować (daw.) – traktować łagodniej.

przygodzić się (daw.) – przydarzyć się.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

zresztą – tu: poza tym.

Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

prawy (daw.) – prawdziwy.

któren – dziś popr.: który.

pono (daw.) – ponoć, podobno.

dybać (daw.) – czyhać.

w rzeczy (daw.) – w rzeczywistości.

Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Konrad von Jungingen – 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

czeladź (daw.) – służba.

prawo niemieckie a. prawo magdeburskie – wzorowane na prawie miejskim Magdeburga, mogło dotyczyć także lokacji wsi.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny bądź bez pełni praw stanowych.

rad (daw.) – chętnie.

sałhan (z ukr.) – naczynie na sadło.

spyża (daw.) – pożywienie, prowiant.

św. Brygida Szwedzka – (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek.

najprzedniejszy (daw.) – najlepszy.

do cna – całkiem, zupełnie.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

chełpliwość – skłonność do chwalenia się.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

zabawić (daw.) – przebywać, pozostawać.

wyjaśniony – tu: rozjaśniony.

Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

wraz (daw.) – zaraz, wkrótce.

bogdaj – tu: kto wie, czy.

zgorzeć (daw.) – spalić się.

tedy (daw.) – więc, zatem.

tur (daw.) – wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.

Mazowsze – Mazowsze było wówczas samodzielnym organizmem politycznym, rządzonym przez książąt z dynastii Piastów.

w Prusiech – dziś popr.: w Prusach.

kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

klecha – pogardl. o księdzu, daw. osoba z niższymi święceniami kapłańskimi.