Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

zali (daw.) – czy.

nałęczka (daw.) – chusta służąca jako przepaska na głowę.

wadzić – przeszkadzać.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

miarkować się – panować nad emocjami.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

strzymać (daw.) – wystarczyć.

kulbaczyć – siodłać.

jąć (daw.) – zacząć.

łęk – podmokła łąka.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

mozolnie – powoli i pracowicie.

odsada – krawędź wału.

czatownia (daw.) – wartownia.

wądół – wąwóz.

zbytek (daw.) – nadmiar.

częstokół – wał z drewnianych bali, palisada.

polepa – podłoga z gliny.

darnina – warstwa ziemi z korzeniami traw.

a przecie jeszcze nie wieczór – sens: a przecież rodzice jeszcze są młodzi.

wiano – posag.

czeladź (daw.) – służba.

żeniaty – dziś popr.: żonaty.

kmieć – zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

miesiąc (daw.) – księżyc.

czerstwość (daw.) – siła i zdrowie.

jeno (daw.) – tylko.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

klechdania – klechdy, bajania, przesadzone opowieści.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

pogorzel (daw.) – pożar.

domosko – dziś popr.: domostwo.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

chełpić się – chwalić się.

krzepki – mocny, silny.

war – ukrop, wrzątek.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wnęki – (gw.) wnuki.

nowoć a. nowina – świeżo wykarczowane pole.

ruń – wschodząca roślinność.

świerzopa – klacz.

godny (daw.) – porządny, solidny.

kasztelania – jednostka urzędowo-terytorialna w dawnej Polsce.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

sklep (daw.) – piwnica.

niepożyty (daw.) – niedający się zniszczyć, pokonać.

wojna Grzymalitów z Nałęczami – wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

domosko – dziś popr.: domostwo.

gorzeć (daw.) – palić się.

wiera (daw.) – prawda.

aże mi czasem cudnie – aż się czasem dziwię.

Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

żywili – dziś popr.: żyli.

siedną – dziś popr.: siądą.

prawy (daw.) – prawdziwy.

karbowy – osoba nadzorująca pracę chłopów.

czeladź (daw.) – służba.

godnie (daw.) – porządnie, solidnie.

jeno (daw.) – tylko.

boćkać – całować.

głownia – palący się lub spalony kawałek drewna.

sczeznąć (daw.) – umrzeć, zginąć.

najtęższy (daw.) – najsilniejszy.

wolej (daw.) – lepiej.

podogonie – część ciała zwierzęcia znajdująca się pod ogonem; zad.

solówka – naczynie na sól.

wygodzić (daw.) – spełnić czyjeś życzenie, zadowolić kogoś.

grzywna – śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

suty (daw.) – wystawny, obfity.

gądek (daw.) – grajek, muzyk, od „gędźba”: muzyka.