Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

walny – poważny, zasadniczy, decydujący.

rychło (daw.) – szybko.

przeznać (daw.) – poznać.

Konrad von Jungingen – 1355–1407, wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

żywie – dziś popr.: żyje.

wymiarkować (daw.) – zrozumieć, zorientować się.

poganinem – w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.

krześcijaństwo dopiero co przyjął – w rzeczywistości Jagiełło został w dzieciństwie ochrzczony w obrządku wschodnim.

któren – dziś popr.: który.

jucha – krew, tu: obelga użyta w pieszczotliwy sposób.

chruściel – ptak wodny.

ruń – wschodząca roślinność.

cyranka – ptak wodny podobny do kaczki.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

wzięt – dziś popr.: wzięty.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

Żmudź – historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

zawdy a. zawżdy (daw.) – zawsze.

jeno (daw.) – tylko.

poletki – dziś popr.: poletka.

sprzęty – tu: żniwa.

naprzeć się (daw.) – uprzeć się na coś, domagać się czegoś.

oklep – jadąc na koniu bez siodła.

płowy – (o włosach) jasny.

przyłap a. przyłapa – płytka podcień ze słupów drewnianych ustawionych bezpośrednio przy ścianie domu.

zachorzał – dziś popr.: zachorował.

tur (daw.) – wymarły ssak leśny z rodziny parzystokopytnych.

niepożyty (daw.) – niedający się zniszczyć, pokonać.

ziółmi – dziś popr.: ziołami.

krzypota – kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

rad nierad – niezależnie od chęci.

godny (daw.) – porządny, solidny.

ciura (daw.) – pachołek wojskowy.

knecht (daw.) – żołnierz piechoty niemieckiej.

truchełka (daw.) – trumienka.

rad (daw.) – zadowolony.

wymiarkować (daw.) – zrozumieć, zorientować się.

przytwierdzić (daw.) – przytaknąć, potwierdzić.

łagiew a. łagiewka (daw.) – naczynie podróżne.

czaprak – sukienna podkładka pod siodło, mająca chronić konia przed obtarciami.

spłonić się (daw.) – zaczerwienić się.

lutnia (muz.) – instrument strunowy szarpany.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

wici – wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.

płowy – (o włosach) jasny.

pacholę (daw.) – dziecko.

podobien – dziś popr.: podobny.

war – ukrop, wrzątek.

płomię – dziś popr.: płomień.

rad (daw.) – zadowolony.

ciągoty – pożądanie.

zbyć (daw.) – pozbyć się.

skwapliwie (daw.) – szybko i chętnie.

zapamiętać się – zamyślić się bądź zająć się czymś intensywnie, zapominając o wszystkim innym.

jeno (daw.) – tylko.

niesporo (daw.) – trudno, niewygodnie.

niebaczny – nieostrożny.

gwoli czegoś (daw.) – ze względu na coś.

przez pół – na pół, w połowie.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

zarzewie – żar.

płomię – dziś popr.: płomień.

przechera (daw.) – osoba sprytna, przekorna i złośliwa.

dufać (daw.) – ufać, zwłaszcza nadmiernie.

starunek (daw.) – staranie, opieka.

nie zwłócząc – dziś popr.: nie zwlekając.

trefić (daw.) – układać włosy w loki.

pątlik – siatka do podtrzymywania włosów.

Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

zgrzebło – grzebień lub szczotka służąca do czyszczenia sierści zwierząt.

wpodle (daw.) – obok.

wiera (daw.) – prawda.

rada (daw.) – chętnie.

jeno (daw.) – tylko.

źrały – dziś popr.: dojrzały.