Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy

rycerz rozbójnik (niem. Raubritter )– rycerz utrzymujący się z rabunku.

podmawiać (daw.) – namawiać, podjudzać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Ragneta – obecnie Nieman w obwodzie kaliningradzkim; w r. 1289 krzyżacy zbudowali tam zamek.

szranki (daw.) – drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

wziętość (daw.) – popularność.

mistrzów (daw.) – mistrzowy, mistrza.

krępy – niski i mocno zbudowany.

pałąkowaty – (o nogach) wykrzywiony (częsta przypadłość ludzi spędzających dużo czasu na koniu).

krotofilnik (daw.) – żartowniś.

przymówić – zagadnąć złośliwie.

lamus – budynek gospodarczy, składzik.

pomawiać – posądzać.

Vorburg (niem.) – podzamcze.

utwierdzenie (daw.) – umocnienie.

szychta (daw.) – tu: warstwa, stos.

lazaret – szpital wojskowy bądź przytułek.

wedle (daw.) – obok.

czeladź – służba.

młynówka – potok, przeważnie sztuczny, napędzający młyn wodny.

ludwisarnia (daw.) – warsztat ludwisarski, w którym wytwarzano dzwony, lufy dział i inne duże przedmioty z brązu.

niezmierny – tu: wielki.

puszkarnia (daw., z węg.) – zakład pracy puszkarza, rzemieślnika zajmującego się artylerią.

Nogat – wschodnie ujście Wisły.

krzesać (daw.) – wyciosywać z kamienia.

deptak – maszyna wykorzystująca koło wprawiane w ruch przez ludzi bądź zwierzęta.

jedle – dziś popr.: jadle.

fechtmistrz – wytrawny szermierz.

Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

lubo (daw.) – chociaż.

wezwyczajenie – dziś popr.: przyzwyczajenie.

niebaczny (daw.) – nieostrożny.

książę polski – Władysław Opolczyk (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

piędź – dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

dzierżyć (daw.) – trzymać.

spyża (daw.) – pożywienie, prowiant.

bitwa pod Płowcami – rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek – (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

Kawalerowie Mieczowi – niemiecki zakon rycerski założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r., w. 1237 połączył się z krzyżakami, zachowując pewną odrębność administracyjną.

odzierżyć (daw.) – otrzymać.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

w Prusiech – dziś popr.: w Prusach.

pątnik (daw.) – pielgrzym.

żeleźce (daw.) – grot.

niepodobny (daw.) – nieprawdopodobny, niemożliwy.

graf – tytuł arystokratyczny w Niemczech i w krajach niegdyś od nich zależnych.

niepożyty (daw.) – niepokonany.

ex luto (łac.) – z błota.

bramy piekielne nie przemogą – w oryginale (Mt 16, 18) odnosiło się do Kościoła.

jeno (daw.) – tylko.

zali (daw.) – czy.

jąć (daw.) – zacząć.

żywiący – dziś popr.: żyjący.

niedziela (daw.) – tydzień.

Piotrowin – według legendy rycerz wskrzeszony przez św. Stanisława, by świadczyć po jego stronie przed królem Bolesławem Śmiałym.

o szczętu (daw.) – całkiem.

szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

nieradzi (daw.) – niechętnie.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

próżno (daw.) – na darmo.

skapieć (daw.) – umrzeć.

warchoł (daw.) – tu: raban, hałas.

rad (daw.) – chętnie.

kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie.

lazaret – szpital wojskowy bądź przytułek.

zali (daw.) – czy.

grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.