Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

sen nieprzespany – metafora śmierci, użyta w trenie VII Jana Kochanowskiego.

kosztur – dziś popr.: kostur.

komża – szata liturgiczna krótsza od alby.

nałęczka (daw.) – chusta służąca jako przepaska na głowę.

przetowłosy (daw.) – jasnowłosy.

wezgłowie – część posłania, gdzie kładzie się głowę.

jąć (daw.) – zacząć.

czeladź – służba.

zapaska – rodzaj dekoracyjnego fartucha.

Kościej – szkielet, personifikacja śmierci.

wymawiać (daw.) – czynić wymówki, wypominać.

atoli (daw.) – jednak.

Requiem aeternam (łac.) – wieczne odpoczywanie.

umajony – ozdobiony kwiatami.

jutrznia – jedna z godzin liturgicznych (codziennych modlitw obowiązkowych dla osób ze święceniami duchownymi), przypadająca na świt.

niewiasta – tu: żona.

grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Ziemowit IV – (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

glejt (daw.) – list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wżdy (daw.) – jednak, przecież.

sprawić się (daw.) – postąpić.

tężeć – wzmacniać się.

wartkość (daw.) – szybkośc, gwałtowność.

przeszły w stan folgi – sens: osłabiły się.

przyzba – wał ziemny otaczający podmurówkę domu.

zapamiętać się – zamyślić się bądź zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

frasunek (daw.) – smutek.

skapieć (daw.) – umrzeć.

Żmudź – historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

minstrel – dworski śpiewak, recytator i autor poezji.

lutnia (muz.) – instrument strunowy szarpany.

zmorzony – zmęczony.

niewywczas (daw.) – niewygoda.

rzeźwy – tu: energiczny.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

przepomnieć (daw.) – zapomnieć.

glejt (daw.) – list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

nie nastają tam na jego szyję? – sens: nie chcą go zabić?

kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie.

Flandria – region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

Geldria – prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

Burgundia – region w centralnej Francji.

przecz (daw.) – dlaczego.

jeno (daw.) – tylko.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

tedy (daw.) – więc, zatem.

św. Jerzy – męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

wymiarkować (daw.) – zorientować się.

Żmudź – historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie.

szranki (daw.) – drewniane ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski, przen. sam turniej.

ująć – zjednać.

Maurowie – w średniowieczu: określenie muzułmanów zamieszkujących na terenie dzisiejszej Hiszpanii.

przywtarzam (daw.) – wtóruję, zgadzam się.

iść o lepszą (daw.) – starać się wykazać przewagę.

cnić się (daw.) – tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

przeto (daw.) – więc, zatem.

przepomnieć (daw.) – zapomnieć.

do dnia (daw.) – świtem.

wymawiać (daw.) – czynić wymówki, wypominać.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

knecht – żołnierz piechoty niemieckiej.

orężny (daw.) – uzbrojony.

jeno (daw.) – tylko.

wżdy (daw.) – jednak, przecież.

pod wodę (daw.) – pod prąd.