Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

skomoroch (daw.) – wędrowny śpiewak, zwł. słowiański.

żywo (daw.) – szybko.

komturia – jednostka administracyjna w zakonie krzyżackim.

bez przestanku (daw.) – bez przerwy.

zali (daw.) – czy.

jeno (daw.) – tylko.

branka (daw.) – porwana kobieta.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

siła (daw.) – wiele.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

nie stawać (daw.) – nie starczyć.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

prawić (daw.) – mówić.

prawy (daw.) – prawdziwy.

przezpieczny (daw.) – bezpieczny.

chycić – dziś popr.: chwycić.

wył – domyślnie: w piekle.

świętokupstwo – symonia, sprzedaż godności i sakramentów kościelnych; tu mowa o sprzedaży relikwii.

wskróś tej przyczyny (daw.) – dlatego, z tej przyczyny.

onej (daw.) – tej.

pewnikiem (daw.) – na pewno.

wymiarkować (daw.) – wywnioskować.

przeto (daw.) – więc, zatem.

Geldria – prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

któren – dziś popr.: który.

opatrzyć (daw.) – przygotować, zaopatrzyć.

kolczuga – zbroja wykonana z metalowych kółek.

nie pogrzebione – dziś popr.: niepogrzebane.

jąć (daw.) – zacząć.

wyciski – odciski, ślady.

baczyć (daw.) – patrzeć, uważać, zwracać uwagę.

jeno (daw.) – tylko.

Arnoldów (daw.) – Arnoldowy, Arnolda.

łacno (daw.) – łatwo.

któren – dziś popr.: który.

wyszlakować (daw.) – wytropić.

godnie (daw.) – porządnie, solidnie.

nie masz (daw.) – nie ma.

zatajony (daw.) – przyczajony, ukryty.

kiścień – rodzaj broni obuchowej składającej się z drzewca, łańcucha i umieszczonej na jego końcu kuli; często (jak w tym przypadku) błędne określenie broni podobnej do maczugi z nabijaną czymś twardym główką.

nie lza im (daw.) – nie mogą.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

żywie – dziś popr.: żyje.

dufać (daw.) – ufać, zwł. nadmiernie.

zabaczyć (daw.) – zapomnieć.

Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

ułomek (daw.) – słabeusz.

przezpieczny (daw.) – bezpieczny.

miast (daw.) – zamiast.

powsinoga (daw.) – włóczęga.

tedy (daw.) – więc, zatem.

łacno (daw.) – łatwo.

zataić (daw.) – przyczaić, ukryć.

frasobliwie (daw.) – smutno.

duchem (daw.) – szybko.

sprawić się (daw.) – wywiązać sie z zadania.

miesiąc (daw.) – księżyc.

pokrzepić – wzmocnić.

zbożny (daw.) – pobożny, szlachetny.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

bartodziej a. bartnik – pszczelarz hodujący pszczoły leśne.

leziwo – urządzenie pomagające wspinać się po drzewach.

niepodobny (daw.) – niemożliwy.

płonny (daw.) – jałowy.

żywo (daw.) – szybko.

hacel – hak wkręcany w tylną część podkowy, by zapobiec ślizganiu się konia.

perć – ścieżka (zgwary góralskiej, którą Sienkiewicz wykorzystywał do naśladowania staropolszczyzny).

braniec – jeniec.

klimkiem rzucać (daw.) – kłamać.

masztalerz – tu: człowiek opiekujący się końmi.

któren – dziś popr.: który.

piędź – dawna miara długości, ok. 18–22 cm.

stajanie a. staje – dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

obuch – tępa część siekiery a. topora, przeciwległa do ostrza.

jąć (daw.) – zacząć.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.