Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

gąszcza – dziś popr.: gąszcze.

rad (daw.) – zadowolony.

sforny – tu: walczący w szyku.

odyniec – samiec dzika.

wymiarkować – tu: wywnioskować.

czata (daw.) – straż.

wykrot – dziura w ziemi po wyrwanym z korzeniami drzewie.

kowanie – dziś popr.: kucie.

wieść (daw.) – prowadzić.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

bojar a. bojarzyn – szlachcic ruski, wołoski a. litewski.

wedle (daw.) – obok.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Bi den rôsen er wol mac tandaradei!/ merken wa mir’z houbet lac... – pieśń autorstwa Walthera von der Vogelweide, (1170–1230). W przekładzie Leopolda Staffa powyższy fragment brzmi: [Śmiałby się może/ Ktoby czasem/ Przechodził i przystanął tam]/ Zaraz by po różach zgadł/ Tandaradei!/ Mej leżącej głowy ślad.

berdysz – szeroki topór na długim drzewcu.

krzepko (daw.) – mocno.

mierzyn a. mierzynek – koń niewielkiego wzrostu.

krzeczot – ptak drapieżny podobny do sokoła.

dziryt – włócznia.

jąć a. imać (daw.) – chwycić.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

chojar (daw.) – wysokie drzewo iglaste.

berdysz – szeroki topór na długim drzewcu.

przyjść do sprawy (daw.) – sprawić, czyli wyrównać szyk.

sforny (daw.) – uporządkowany.

przeważną – dziś popr.: przeważającą.

kropierz – długa kapa osłaniająca konia.

dzierżyć (daw.) – trzymać, tu: sprawować.

olsnąć (daw.) – oślepnąć.

związać się (daw.) – chwycić, jak w walce zapaśniczej.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

ścigły (daw.) – szybki.

staje a. stajanie – dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać.

rajtar (z niem. Ritter – jeździec), żołnierz konny.

jeno (daw.) – tylko.

ulgnąć (daw.) – ugrzęznąć.

ruczaj (daw.) – strumyk.

knecht – żołnierz piechoty niemieckiej.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

grześć – dziś popr.: grzebać.

włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

pierzchać (daw.) – uciekać.

kniaź – książę.

szczuka – szczupak.

zali (daw.) – czy.

mycka – mała, okrągła czapka.

Saracenów – tu ogólnie: pogan. Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

bronić – tu: zabraniać.

w lot – szybko.

Geldria – prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

św. Jerzy – męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

wraz – tu: zaraz.

starościc (daw.) – syn starosty.

upowszechnion – dziś popr.: rozpowszechniony.

niepomiernie (daw.) – bardzo.

któren – dziś popr.: który.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

glejt (daw.) – list żelazny, dokument wystawiany przez władzę, zapewniający swobodę poruszania się po podlegającym jej terenie.

łyko – włóknista tkanka roślinna przewodząca wodę.

jąć (daw.) – zacząć.

członki – kończyny.

folga (daw.) – tu: ulga.

pokrzepić – wzmocnić.

synowie Beliala – przen. poganie; Belial a. Baal – bożek pogański wspominany w Starym Testamencie.

na leśne jabłko – dziś: na kwaśne jabłko.

powsinoga (daw.) – włóczęga.

baczyć (daw.) – patrzeć, uważać, zwracać uwagę.

łgać (daw.) – kłamać.

bukłak – skórzany worek do przewożenia płynów.

kwarta – dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

oddziele – dziś popr.: oddziale.

kumys – napój alkoholowy ze sfermentowanego mleka, najczęściej mleka klaczy.