Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

majdan (daw.) – plac, dziedziniec.

numa – litewska chata z ziemi i nieokorowanych bali.

dzierżyć (daw.) – trzymać.

spyża (daw.) – pożywienie, prowiant.

wolej (daw.) – lepiej.

obacz się! – sens: zobacz, co robisz!

jeno (daw.) – tylko.

przygodzić się (daw.) – przydarzyć się.

wygodzić (daw.) – dogodzić komuś, spełnić czyjeś życzenia.

byłby praw (daw.) – miałby rację.

Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

łamanie kołem – forma średniowiecznej egzekucji.

starunek (daw.) – staranie, opieka.

ninie (daw.) – teraz.

ryży – rudy.

biesagi (daw.) – podwójny worek przewieszany przez ramię albo przywiązywany do siodła.

w rzeczy (daw.) – w rzeczywistości.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

zali (daw.) – czy.

prawić (daw.) – mówić, opowiadać.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

szlakować – tropić, śledzić.

przywieść (daw.) – doprowadzić.

knykieć – staw palca u ręki bądź odcinek między takimi stawami.

wóz – gwiazdozbiór Wielkiego bądź Małego Wozu.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gdy opata nie stało – sens: po śmierci opata.

nalazła – dziś popr.: znalazła.

doma (daw.) – do domu.

piastować (daw.) – opiekować się, tu przen. „żywić zamiary”.

łatwie – dziś popr.: łatwo.

przezpiecznie (daw.) – bezpiecznie.

dufać (daw.) – ufać, zwł. nadmiernie.

żywie – dziś popr.: żyje.

jeno (daw.) – tylko.

godziłoby się (daw.) – wypadałoby.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

warchlak – młody dzik.

skapieć (daw.) – umrzeć.

uronić (daw.) – zgubić.

żywięcy (daw.) – żywy.

wadzić (daw.) – zawadzać, przeszkadzać.

Kurki – Plejady (gwiazdozbiór).

markotno (daw.) – smutno.

głownia – palący się lub spalony kawałek drewna.

zabaczyć (daw.) – zapomnieć.

poburzyli się – tu: zbuntowali się.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

odjąć (daw.) – zabrać.

lutnia (muz.) – instrument strunowy szarpany.

pałać – być rozpalonym, rozgrzanym.

gorątwa (daw.) – gorączka.

kulbaka – wysokie siodło przeważnie wojskowe.

berdysz – szeroki topór na długim drzewcu.

wartki (daw.) – szybki.

lichszy (daw.) – gorszy.

przywara – wada.

drzewo – tu: kopia.

kord – krótki miecz.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

Arnoldów (daw.) – Arnoldowy, Arnolda.

komturia – jednostka administracyjna w państwie krzyżackim.

wiera (daw.) – wierzę.

prawy (daw.) – prawdziwy.

wżdy (daw.) – jednak, przecież.

ułomek (daw.) – słabeusz.

dowcip (daw.) – rozum.

św. Liboriusz – zm. IV w., biskup Le Mans.

parać się czymś (daw.) – praktykować (np. jakieś rzemiosło).

św. Jerzy – męczennik z III–IV w., patron rycerzy.

wskórać coś – zdziałać coś.

suto – obficie.

przybytek – tu: zysk.

grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

zawarować (daw.) – zastrzec.

wartko (daw.) – szybko.

jadący – dziś popr.: jadąc.

zgonić (daw.) – dogonić.

przezpiecznie (daw.) – bezpiecznie.