Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

pewnikiem (daw.) – na pewno.

siła (daw.) – wielu.

któren – dziś popr.: który.

szranki – ogrodzenie placu turniejowego a. miejsca pojedynku, przenośnie: sam turniej rycerski.

zgoła (daw.) – całkiem.

pacholę (daw.) – dziecko.

posędzieleć (daw.) – posiwieć.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

pouchwałość – właśc. poufałość: zażyłość, przyjaźń.

przezpiecznie (daw.) – bezpiecznie.

zali (daw.) – czy.

na hak (...) przywieść (daw.) – złapać, poskromić, jak psa łańcuchowego.

zasromać (daw.) – zawstydzić.

zachowanie (daw.) – poważanie, cześć, szacunek.

uręczać – dziś popr.: ręczyć, zaręczać.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

zafrasować się (daw.) – zmartwić się.

Żmudź – historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

tedy (daw.) – więc.

wielki szpitalnik – u krzyżaków zwierzchnik nad szpitalami zakonnymi, a zarazem komtur elbląski.

pochopny – działający szybko i w nieprzemyślany sposób.

przez (daw.) – bez.

jąć (daw.) – zacząć.

sporzej (daw.) – tu: łatwiej, lepiej.

ostać – dziś popr.: zostać.

nawidzieć (daw.) – lubić, kochać.

rania – dziś popr.: rana.

jagody (daw.) – policzki.

tyla – dziś popr.: tyle.

k’sobie (daw.) – do siebie.

pątlik – siatka do podtrzymywania włosów.

łacniej (daw.) – łatwiej.

wedle (daw.) – według.

list żelazny a. glejt – dokument wystawiony przez władze, dający posiadaczowi prawo do swobodnego poruszania się po danym terenie.

wielki szpitalnik – urzędnik zarządzający krzyżackimi szpitalami, a jednocześnie komtur elbląski.

komturia – jednostka administracyjna w zakonie krzyżackim.

Kazimierz Wielki – (1310–1370), ostatni król Polski z dynastii Piastów (od 1333), znacząco poprawił sytuację gospodarczą kraju i standardy cywilizacyjne.

czerstwość (daw.) – zdrowie, siła.

bisior – cienka i kosztowna tkanina, jedwab morski.

zachowanie (daw.) – poważanie, cześć, szacunek.

krzywdować się – czuć się krzywdzonym.

nie żywie – dziś popr.: nie żyje.

nieprzezpieczny (daw.) – niebezpieczny.

toporzysko – rękojeść od topora a. siekiery.

chycić – dziś popr.: chwycić.

w rzeczy (daw.) – w rzeczywistości, naprawdę.

wielgolud – dziś popr.: wielkolud.

stępak – silny i powolny koń, także: koń idący stępa.

staje , stajanie – dawna miara długości (odległość, po przebiegnięciu której koń musiał się zatrzymać).

legenda o Walgierzu Wdałym – (tj. pięknym) wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie, opowiedziana przez Sienkiewicza w rozdz. 3 tomu I.

Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

piechtą – dziś popr.: piechotą.

chudzina – biedak.

żywo (daw.) – szybko.

kaleta – skórzany woreczek na pieniądze bądź drobiazgi.

skórznie (daw.) – wysokie, skórzane buty.

jąć (daw.) – zacząć.

krzepki – mocny.

starunrk (daw.) – staranie, opieka.

siła (daw.) – wiele.

wezwyczaić się – przyzwyczaić się.

tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

iście (daw.) – całkiem, rzeczywiście, naprawdę.

obrzezać – tu: uciąć.

uznać – tu: poznać.

wyprzeć się – zaprzeczyć, nie przyznać się.

Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.