Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

górny – tu: wzniosły.

alkierz (daw.) – izba narożna, często reprezentacyjna.

nawidzieć (daw.) – lubić, kochać.

tabor – wozy konne w podróży.

wszędy (daw.) – wszędzie.

łuby (daw.) – kosze; tu: bagaż podróżny.

mitręga – męcząca i niedająca się szybko wykonać praca; zwlekanie.

smolarz – człowiek wytwarzający smołę i dziegieć, a przy okazji węgiel drzewny.

niepodszyty – pozbawiony podszycia, bez krzewów.

chojar (daw.) – wysokie drzewo iglaste.

śmigi (daw.) – części śmigła.

dżdże (daw.) – deszcze.

przodek – tu: przednia część wozu.

stajanie a. staje – dawna miara długości (odległość, po przebiegnięciu której koń musiał się zatrzymać).

piskorz – ryba o brązowym, wydłużonym ciele, żyjąca w słabo natlenionych wodach.

przeor – przełożony domu zakonnego lub wyższy duchowny.

równie (daw.) – (daw.) tak samo.

wraży – dziś: wrogi.

bitwa pod Płowcami – rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

gmina kmieca – jednostka dawnego samorządu chłopskiego.

Władysław I Łokietek – (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

rzezać (daw.) – zabijać.

ono (daw.) – to.

tera – dziś popr.: teraz.

młaka – teren podmokły.

rżysko – pole po skoszeniu zboża.

niewielgie – dziś popr.: niewielkie.

chruśniak – krzaki, zarośla.

jeno (daw.) – tylko.

pokrzepić się (daw.) – wzmocnić się.

pożoga (daw.) – pożar.

napsować (daw.) – zniszczyć.

żywięcy (daw.) – żywotny.

niepożyty (daw.) – niedający się pokonać.

chycić – dziś popr.: chwycić.

grdyka – tu: gardło.

podolić (daw.) – zdołać.

zjazd – tu: zebranie szlachty z danego regionu, mające na celu uchwalenie praw.

odprawować się (daw.) – odbywać się.

przygodzić się (daw.) – przydarzyć się.

prawić (daw.) – mówić.

niedziela (daw.) – tydzień.

każden – dziś popr.: każdy.

ziem – dziś popr.: ziemia.

nikiej (gw.) – niby, tak jak.

przegwarzyć (daw.) – przegadać.

wądół – rozpadlina, mały wąwóz.

bronny (daw.) – tu: broniony, wzmocniony.

któren – dziś popr.: który.

opatrzyć (daw.) – zaopatrzyć.

wigilią (daw.) – w przeddzień.

dżdże (daw.) – deszcze.

piegża – mały ptak wędrowny.

wedle (daw.) – według.

frasunek (daw.) – smutek, zmartwienie.

Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

wadzić (daw.) – przeszkadzać.

ciągoty – tu: pożądanie.

wiano – posag.

wartki (daw.) – szybki.

zydel – mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

czeladnik – rzemieślnik po egzaminie, pracujący pod okiem mistrza.

jutrznia – pierwsza z godzin liturgicznych, ogłaszanych biciem w dzwony.

pomer – dziś popr.: umarł.

jąć (daw.) – zacząć.

Jakub z Kurdwanowa – biskup płocki w latach 1396-1425.

konwent – zakon.

chętliwie – dziś popr.: chętnie.

modre (daw.) – niebieskie.

Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

minstrel (daw.) – dworski śpiewak lub recytator poezji.

gądek – śpiewak, grajek; od „gędźba” – muzyka.

w tym razie (daw.) – w tym wypadku.

rzewliwy (daw.) – smutny, pobudzający do płaczu.

wskróś tej przyczyny (daw.) – z tego powodu.

najtęższy (daw.) – najsilniejszy.

przezpiecznie (daw.) – bezpiecznie.

krzywdować się (daw.) – czuć się pokrzywdzonym.

żywie – dziś popr.: żyje.