Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

niepośledni (daw.) – nie byle jaki.

Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Ziemowit IV – (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.

Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

zali (daw). – czy.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

niechybnie (daw.) – na pewno.

odwłoka (daw.) – zwłoka.

wszak (daw.) – przecież.

na współkę – dziś popr. wspólnie bądź na spółkę.

niezwalczony – niepokonany.

Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

wodzić (daw.) – prowadzić.

knecht (daw.) – żołnierz piechoty niemieckiej.

kociełek – dziś popr.: kociołek.

gorzeć (daw.) – palić się.

wedle (daw.) – obok.

zawdziać (daw.) – przywdziać, ubrać.

prawy (daw.) – prawdziwy.

kabłączasty (daw.) – krzywy, wygięty w kabłąk.

niewyprawny (daw.) – z niewyprawionej skóry.

skończyć – tu: umrzeć.

zmóc (daw.) – pokonać.

sadź a. szadź – biały osad powstały z zamarzniętej mgły.

niemocen (daw.) – słaby, chory, pozbawiony sił.

płowy (daw.) – o włosach: jasny.

gardlany – dziś popr.: gardłowy.

wzwyczaić się (daw.) – przyzwyczaić się.

matactwo – oszustwo, kłamstwo, wybieg.

Jan Luksemburski – (1296-1346), król Czech od 1310, zginął w bitwie pod Crécy. Źródła podają, że był wtedy niewidomy, a walczył przywiązany do dwóch rycerzy.

rad (daw.) – zadowolony.

blanki – zwieńczenie muru obronnego.

cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia.

począć (daw.) – zacząć.

halebardą – dziś popr.: halabardą.

mór (daw.) – zaraza.

Herr Jesus! (niem.) – Panie Jezu

bywaj (daw.) – okrzyk żądający przybycia, zwł. w chwili niebezpieczeństwa.

luty (daw.) – groźny, srogi.

któren – dziś popr.: który.

rad (daw.) – zadowolony.

rybitwa (daw.) – rybak.

grobla – wał ziemny przecinający jezioro bądź bagno, usypany w celach komunikacyjnych.

okrąglak – okorowany pień drzewa.

młakach – teren podmokły.

niepodobny (daw.) – niemożliwy.

przeto (daw.) – więc, zatem, toteż.

bawić (daw.) – przebywać.

o ziem – dziś popr.: na ziemię.

prawić (daw.) – mówić, opowiadać.

poczesny – tu: szanowny.

zdrożyć się – zmęczyć się drogą.

cięgiem (daw.) – ciągle.

jąć (daw.) – zacząć.

Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

dwie połowie – dziś popr.: dwie połowy (pozostałość tzw. liczby podwójnej).

niepośledni (daw.) – nie byle jaki.

Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

udać się (daw.) – spodobać się.

łgać (daw.) – kłamać.

tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

jeno (daw.) – tylko.

wiano – posag.

komes – tu: wyższy urzędnik.

chudopachołek (daw.) – niezamożny szlachcic.

kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”.

zali (daw.) – czy.

pofolgować (daw.) – potraktować łagodniej.

nie stanie (daw.) – nie będzie więcej.

bez pochyby (daw.) – niechybnie, na pewno.

krzypota (daw.) – kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba.

ostali (daw.) – zostali.

wonczas (daw.) – wówczas, w tym czasie.