Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy

szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski a. pojedynek.

jagody (daw.) – policzki.

szmelcowanie – metoda konserwacji metalu, polega na kilkakrotnym pokryciu go olejem jadalnym i każdorazowo wypaleniu. Powstaje wówczas twarda, szklista powłoka.

Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

skórznie (daw.) – wysokie, skórzane buty.

zadni (daw.) – tylny.

tępa podkowa – autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim tle.

toporzysko – drewniana rękojeść topora a. siekiery.

następować (daw.) – atakować.

nasamprzód a. najsamprzód (daw.) – najpierw.

paliców – dziś popr.: palców.

zdarzyć – tu: obdarzyć.

chmyz (daw.) – słabeusz (często stosowane do zwierząt).

żywo (daw.) – szybko.

czeladź (daw.) – służba.

puklerz – okrągła, wypukła tarcza.

dosięże – dziś: dosięgnie.

bark – ramię.

trójgrany (daw.) – o trójkątnym przekroju.

mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

krzepkość (daw.) – siła.

fechtunek (z niem.) – szermierka.

sztych – pchnięcie.

lubo (daw.) – chociaż.

zapamiętać się (daw.) – zamyślić się a. zająć jedną rzeczą, nie zwracając uwagi na nic innego.

raz (daw.) – cios.

wraz (daw.) – zaraz, jednocześnie.

pomiarkować (daw.) – zorientować się, zauważyć.

opona (daw.) – zasłona.

tercja – jedna z godzin liturgicznych, sygnalizowanych kościelnymi dzwonami, ok. 9.00 rano.

wota – tu: śluby, ślubowania.

wydążyć (daw.) – zdążyć, nadążyć.

godniej – tu: lepiej.

odjąć (daw.) – zabrać.

szkarłatny – ciemnoczerwony.

łacniej (daw.) – łatwiej.

próżno (daw.) – bezskutecznie.

Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

zaprzeć się – zaprzeczyć, nie przyznać się.

rozjuszyć (daw.) – rozwścieczyć.

jeno (daw.) – tylko.

nierad (daw.) – niechętny.

tedy (daw.) – więc, zatem.

odstąpić – odejść od kogoś.

zadżgał – dziś popr.: zadźgał.

pewnikiem (daw.) – na pewno.

onę (daw.) – tę.

nuż (daw.) – szybko i gwałtownie (wykrzyknienie).

bogdaj (daw.) – chociaż.

bez przestanku (daw.) – bez przerwy.

samowtór (daw.) – tylko we dwóch.

tęższy (daw.) – silniejszy.

głową nałożyć – zginąć.

żywie (daw.) – żyje.

wszędy (daw.) – wszędzie.

kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza.

wieczerza (daw.) – kolacja.

roków (gw.) – lat.

wedle (daw.) – według.

prawo kanoniczne – prawo kościelne.

starszy (daw.) – tu: przełożony.

dziedzina (daw.) – ziemia, gospodarstwo, dziedzictwo, coś, co się dziedziczy.

po próżnicy – na darmo.

opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

hoży – zdrowo wyglądający, urodziwy.

rozpatrzyć się (daw.) – rozeznać się.

rad (daw.) – zadowolony.

włość (daw.) – posiadłość.

mozoł – trud, wysiłek.

spłonąć (daw.) – zaczerwienić się.

żeniaty – dziś popr.: żonaty.

wprzód (daw.) – najpierw, wcześniej.

dla – tu: ze względu na.

wprzódy (daw.) – wcześniej.

kaleta – noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze lub inne drobiazgi.

szelma – osoba sprytna a nieuczciwa.

odrwić (daw.) – oszukać.

maństwo (daw.) – posiadłość, zarząd; od man – lennik, hołdownik.

prawy (daw.) – prawdziwy.

jeno (daw.) – tylko.

kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie.

na stronie – obok, tu w sensie: neutralni.

rojny (daw.) – liczny.