Дубавец Сяргей - Практыкаванні

Сцвярджаць, што маральнасць — ірацыянальная, выгадна толькі дэспату i рабу. Толькі ім выгадна прадставіць Дон Кіхота гэткім чуллівым цюхцяем, які «не ведае жыцця», «кніжак начытаўся», «несур'езны», які амаль што не існуе. Тады i галоўны тэзіс любога праўдаборцы — забіваць i крыўдзіць чалавека ненатуральна! — несур'бзны, ірацыянальны, няісны. /Хоць усе якраз наадварот./ Ствараецца адпаведная грамадская думка, дыферэнцыяцыя: каго можна пак» рыўдзіць i забіць, а каго не. Спачатку гэта залежыць ад якасцяў чалавека, потым — ад якасцяў, якія яму прыпісваюць, нарэшце — толькі ад прыхамаці дэспата. Між тым якраз існаванне кожнага чалавека ёсць падставай i месцам для ўвасаблення рэальнае роўнасці ўсіх. Прыярытэты могуць быць у здольнасцях, правох, але не ў існаванні. Яно — першаснае для ўся» го астатняга. Разумение Дон Кіхота як рэальнага чалавека, прызнанне за ім гэтага абсалютнага права — на існаванне — выключае ўсялякую легендарнасць i містыку з ягоных праўдаборчых памкненняў, якія ў выніку могуць разглядацца ў адной маральнай плоскасці з прынцыпамі нашага сучасніка ці з прынятым учора указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР.

Рэалістычная маральнасць у яе агульных зыходных тэзісах не дзеліцца па эпохах, народах i дзяржавах. Няхай гэта будзе антычны свет, ці хрысціянства, ці «практычны розум» Канта — яна адзіная i агульная. Яе працяг — рацыянальная палітыка i рацыянальная літаратура. Проза Сартра — абсалютнае люстэрка, не скрыўленае i не захуканае. Ёсць тое, што ёсць. Індывідуальнасці аўтара ў гэтых творах не больш, чым у Венеры Мілоскай. Сітуацыі змадэляваныя так, каб ix можна было разглядаць з усіх бакоў. Напрыклад, у згаданым ужо «Муры».

Апошняя ноч перад расстрэлам, трое смяротнікаў у адной камеры. Адзін з ix — «я», Пабла, бачу яго /сябе/ з сярэдзіны. Другі — ён, Том, такі самы, як «я», але бачу яго звонку. Трэці — зусім не такі, як «я», хлопчык Хуан. Як выяўляецца ў кожным з нас чаканне смерці, як адбіваецца на нас яе набліжэнне? За гэтым назірае чацвёрты, доктар-бельгіец. Ён не прысуджаны да расстрэлу i прыйшоў сюды з цікаўнасці. Сам Сартр адсутнічае, ен прапануе сваё люстэрка чытачу. І падобнае ў кожным апавяданні. У п'есе «Пекла» сітуацыя змадэляваная ўвогуле бездакорна, яна да ўсяго яшчэ й завершаная, замкненая. Тры чалавекі, што ненавідзяць адзін аднаго, сядзяць разам у адным пакоі. Нішто не трымае ix тут, разам. Нішто, акрамя ўзаемнае нянавісці. Ніякіх абавязкаў аднаго перад адным, і дзверы — калі ласка — адчыненыя... Толькі нянавісць. Навечна. Гэта i ёсць Пекла.

Я думаю: ці не самае болынае й запаветнае, чаго прагне знайсці чытач у літаратурным творы,— гэта свой уласны дзённік, якога сам ён з тых ці іншых прычынаў не вёў, i ў якім бы зусім адкрыта, інтымна, без намёкаў ды ўмоўнасцяў было сказана пра каханне i смерць, уцехі i страх, пра патаемныя мроі, так знаёмыя яму, чытачу, не па кнігах? I Сартр, бадай, стварыў такі універсальны дзённік. Магчыма, таму фрагменты, дзе ен кажа пра забойства, апісвае труп, вар'яцтва, педэрастыю,— цалкам пазбаўленыя агіды, жаху ці асалоды. Аўтар са сваімі эмоцыямі адсутнічае, i эмацыйна гэтыя фрагменты ўспрымаюцца як, скажам, сцэна ўкладкі асфальту ці апісанне банкаўскіх аперацый. Пісьменнікава справа — пісаць. А справа чытача — даваць ацэнку, абуджаць у сабе эмоцыі, задумвацца над праявамі рэальнага жыцця, дабра, зла, смерці.

Паміраць — паводле міфалагізаванае свядомасці — ненатуральна. I таму проза Сартра здаецца нам далёка не жыццесцвярджальнай. Але я прымаю яе да ведама. Гэтаксама, як прымаю да ведама смерць суседа i непазбежнасць сваей уласнай смерць Я не павінен баяцца смерці, штохвілінна, штодзённа раздзімаючы ў сабе ейную пагрозу. Гэта ірацыянальна. Ірацхлянальны гэты надрыўны шаманскі антураж смерці, гэтае невыноснае выццё пахавальных трубаў, гэтыя муляжныя вянкі з чорнымі стужкамі, гэтыя галашэнні, гэтая паніка ў душы... Колькі наўкола такой «маральнай» наркаманіі, якая затлумляе чалавеку цвярозае бачанне свайго жыццёвага шляху i часам да самае смерці не дае яму ясным вокам ацаніць сябе, свае творчыя магчымасці, знайсці сваё месца... Не. Натуральная смерць — натуральная. Як i натуральныя /прыродныя/ пакуты, скажам, родавыя. Ніколі не блытаць ix з ненатуральнымі, прычыненымі чалавеку чалавекам, ды яшчэ i з нейкімі намерамі — гэта i значыць: ніколі i ні ў чым не апраўдваць апошнія.

Было б глупствам сцвярджаць, што ніхто з нас ніколі не думаў пра ўласную смерць, не ўзненавіджваў раптам усё чалавецтва, не перажываў эратычных спакусаў, не меў псіхічных комплексаў... бадай што не існаваў. Іншая рэч, што нашая літаратура, пазбягаючы ўсяго гэтага i будучы пераважна ідэалістычнай, не рабілася люстэркам жыцця. Пісьменнік i чытач, напрыклад, жывучы ў горадзе, вялі між сабою размову пра вёску, а нават i пра горад — але яшчэ па-вясковаму, зыходзячы не з маральных, а з пачуццёвых арыенціраў, i аніяк не дапускалі гаворкі пра тое, як ім аднолькава няўтульна жывецца, пра свае рэальнае існаванне. Яны адмахваюцца ад уласнага існавання, як ад назольнае мухі. /Можна сказаць i так: яны настойліва пазбягаюць «чужаніцы»-экзістэнцыялізму./ Я ўжо не кажу пра ідэалогію. У французскага пісьменніка, вядома, большы досвед адносна магчымасці трапіць у ідэалагічную пастку, чымся ў нашага, беларускага. Гэта так. Мы гэта давялі верным служэннем тыраніі i застою, яны гэта давялі тым, што мы толькі цяпер адкрываем іхнія кнігі.