Дубавец Сяргей - Практыкаванні

Формы твораў Гарэцкага мееш літаратурныя, а пераважна будзёшшя, бытавыя — дзённікі, лісты, аўтэнтычкыя расповеды людзей. Звычайны жыццевы факт, не сказаны літаратурным канонам i диктатам аўтара, набывае рысы прыпавесці, «самазагараецца».

«Прывезлі яго, паміраў у дварэ. Казаў: «Як чорная хмара найшла — i забіла мяне... Раней я еў горш i ў горшай адзежы хадзіў, а цяпер усе лепшае i паміраю»... I калі ўцяшалі яш, казаў: «Не ўцяшайце, ведаю, што памру»...

Вось чаму здаецца правамерным параўнанне «Камароўскае кронікі» з Баркулабаўскім летапісам або з Бібліяй. Вось чаму ва ўсёй сусветнай літаратуры мы знаходзім не толькі мноства папярэднікаў Гарэцкага, але i мноства ягоных патэнцыяльных наступнікаў, якіх Гарэцкі «ўгадаў сваімі творамі» /А.Адамовіч/. Можна прыгадаць тут творы Мележа, Караткевіча, Стральцова, Быкава, Разанава, Арлова... а можна — літаратуру плыкі свядомасці, драму абсурду ці новы раман. ГІамылкі не будзе. Надта ж «няпэўны» Гарэцкі. Яны, наступнікі, прыйшлі, пакуль ён адсутнічаў, пакуль адлежваўся ў тым капітале «добра забытага старога», які па волі, ашукваючы сябе, або міжволі ствараюць людзі, каб невычэрпны быў запас новага, новае цікавасці да жыцця.

З Гарэцкім атрымалася па волі. Аўтар «Камароўскае кронікі» рздка здраджваў уласнаму пачуццю меры. I такія рэдкія, фрагментарныя збоі прыкметна вытыркаюцца сёння з астатняй, вельмі, як высвятляецца, тонкай, нават капрызлівай творчай плыні. А.Адамовіч знаходзіць аб'ектыўную прычыну такіх збояў у адным з лістоў Гарэцкага: «Канчаю апрацоўваць «Камунараў». Цяжка мне ix пісаць для друку, усё баюся, каб не зрабіць якой памылкі ў асвятленні». Гэта ў снежні 1931 года. Мусіць, Гарэцкі сапраўды быў вымушаны пісаць насупор сабе. У інтарэсах стэрэатыпу, які да сёння атаясамліваецца ў нас з друкам. Стэрэатыпы змяняюцца, але матэрыяльным выражэннем ix па-ранейшаму застаецца не крытыка на вас, а вашыя ўласныя публікацыі. Вось прыклад.

У «Зборы твораў» Гарэцкага — 100 з лішнім купюраў, сарамліва замоўчаных у каментарах. У гэтым сэнсе выданне таксама абсалютны рэкардсмен у сваёй «вазе», сярод збораў твораў. Заўважым, праўда, што ў параўнанні з папярэднім 2-томнікам Гарэцкага /1973 год/ купюраў паменела. Напрыклад, у «Меланхоліі» замест 15-ці стала 4, i неабыякавы чытач шляхам параўнання можа вызначыць сэнс астатніх «/.../».

Між тым наяўныя купюры робяць шкоду не толькі ідэі, але i зместу твора.

«19 траўня. Па загаду начальніка гарнізона нас узбудзілі, узброілі стрэльбамі i скіравалі ў вартавы аддзел на бераг рэчкі. /.../ Усе часці дывізіі былі на сваіх месцах i чакалі сігналу, але, на вялікае шчасце, ноч прайшла спакойна. Удзень не займаліся, a спалі. I так горад у стане аблогі прабыў каля тыдня».

Узнікае пытанне: чыёй аблогі? Купюра сцерла сэнсавую дамінанту гэтага запісу ў «Пракопавым дзённіку» /Т. 4. С. 170/, дакументальны факт. I цяпер запіс выглядае пустым, непатрэбным.

Калі ж сабраць усе купюры 4-томніка ў адно цэлае — гэта таксама будзе Гарэцкі, намі ж точаны бумеранг, які не сёння, дык праз гады, калі мы, можа, i адыдзем ужо, балюча ўрэжацца ў нашыя спіны, як своеасаблівы прыпамін нашчадкаў.

Столькі сказана ва ўступе, у каментарах ухвальнага пра «Камароўскую кроніку», a ў самім творы кал я сямідзесяці /!/ скарачэнняў. Мусіць жа, тыя, хто рэдагаваў выданне, умеюць прааналізаваць «слізкія» мясціны, даць характарыстыку «памылкам». Памылкі класіка — вялікая навука. Дык навошта шрацінамі забароны секчы ягоныя творы, нішчыць уласны навуковы аўтарытэт?

А вось выпадак не зусім далікатнага абыходжання з мовай Гарэцкага — рэдакцыйная расшыфроўка скарочаных аўтарам словаў: «увах/одзячыя/ i вых/одзячыя/ паперы» /Т. 4. С. 164/. Лёгка заўважыць, як Максім Гарэцкі пазбягае механічнага пераносу рускага слова ў беларускую мову. Ён піша: «прыймовы пакой», а не «прыемная», «нараджэнец», а не «нованароджаны», «абавязкі па займанай пасадзе», а не па «займаемай», як цяпер пішуць у газетах. Трэба думаць, што i згаданыя вышэй паперы М.Гарэцкі называў «уваходнымі» i «выходнымі», даючы тым самым добры прыклад тонкага адчування беларускага слова.

Цяжка зразумець, чаму паўсюль у Зборы твораў — «Камароўская хроніка», калі ў арыгінале, як сцвярджае А.Адамовіч,— «кроніка». Думаецца, што «кроніка» для Гарэцкага — прынцыповае напісанне. Магчыма, ен хацеў бачыць свой твор наступным у шэрагу старых беларускіх «кройнік» — Стрыйкоўскага, Бельскага, Літоўскай i Жамойцкай...

Не зразумела таксама, чаму ў каментарах Маркс i Энгельс цытуюцца па-руску, а Скарына ўпарта называецца Георгіем /Т. 2. С. 381, 385/.