Дубавец Сяргей - Практыкаванні

Такое ўражанне, што сама плоць прозы Сартра працівіцца беларускай мове. Але працівіцца, мусщь, не плоць i не мова, а стэрэатып «прозы па-беларуску». Беларускаму перакладчыку Сартра цяжэй, чым рускаму ці польскаму. Чаму? Горад непазбежна спараджае экзістэнцыяльнае мысленне. А мысленне — гэта мова. I пакуль беларуская «гарадская» мова афармлялася i афармляецца, яе месца заняла ўжо аформленая «гарадская» руская мова. Што да экзістэнцыяльнага мыслення па-беларуску, дык яно стане магчымае тады, калі горад стане заканадаўцам у нацыянальнай культуры.

Беларуская проза яшчэ добра не ведае межаў чалавечнасці i бесчалавечнасці, калі апісвае жыцце вакол аўтара, у якім гэтыя межы праступаюць дастаткова выразна. Беларуская проза — гэта яшчэ пераважна адаптаванае люстэрка рэальнасці. I перакладчыку даводзіцца шукаць у мове не адэкватную сутнасць, а сутнасць, якая яшчэ не выражана беларускім словам, хоць i знаемая чытачу не па кнігах. Напрыклад, як апісаць псіхалагічны стан хлопчыка, якога спакушае педэраст? Ці — самаадчуванне чалавека, які адчаяўся ў адзіноце, няздатны сцвердзіць сябе ў шматлюдным абыякавым горадзе, дайшоў да рэальнага чалавеканенавісніцтва? Ці хоць бы — усю гаму пачуццяў антысеміта: ад юначае бравады да сталае нянавісці? Усе гэта есць — азірніцеся навокал. Пра ўсе гэта мы часам думаем, знаходзім гэтаму нейкі выраз у сваіх разважаннях. Але чытаем зусім пра іншае, пра «процілеглае», пра адважных разведчыкаў, пра ідылічную сям'ю Журбіных...

Усе названия вышэй праявы рэальнага жыцця — касмапалітычныя. Касмапалітызм — гэта стан спасцігнутае нацыянальнае сутнасці, калі яна ўжо не ўяўляецца містычнай, здольнай весці на барыкады ці ператварыць чалавека ў здрадніка, калі яна — дадзенасць, праз якую дзіця праходзіць стадыі маральнае эвалюцыі, i беларус вырастав ў чалавека. Аніяк нельга адразу ўскочыць на гэтую пляцоўку ўсеагульнае маральнасці. Гэтаксама нельга адразу нарадзіцца, не прайшоўшы праз усе стадыі развіцця ў мацярынскім улонні. Ад любое мэты нас аддзяляе шлях да мэты. I дарма нехта блытае нацыянальнага нігіліста, які стаіць на месцы, а думае, што ўскочыў «да зор», з касмапалітам, які прайшоў свой цярністы i разам плСнны шлях. Вось жа няма ніякага парадоксу, што касмапаліт Сартр піша i гаворыць па-французску, жыве ў Францыі, усведамляе сябе французам i патрыётам Францыі, якога ўсе жыцце хвалюе праблема Эльзаса Латарынгіі. Касмапаліт-патрыёт — гэта патрыёт-рэаліст, а не бязмежна чуллівы i крыўдлівы містык, схільны да шаленства пры выглядзе нацыянальных сымболяў, але не здатны хоць што-небудзь практычна даць сваёй Бацькаўшчыне...

Гэтак міжволі плынь маіх развагаў пра Сартра i ягоныя творы кіруецца ў рэчышча публіцыстыкі. Відаць, такі зыход цалкам заканамерны, i пісьменнік — прыхільнік ангажаванае літаратуры, якая непасрэдна звязаная з рэальным жыццем i мае на мэце ўплываць на яго,— гэты пісьменнік атрымаў тое, чаго хацеў.

Пра Сартра кажуць, што ён — пачвара, ён выцягвае на белы свет увесь бруд з дна чалавечае душы! Але гэтак, бадай, можна сказаць толькі пра выдатнага i патрэбнага пісьменніка.

1989

НОВАЯ КУЛЬТУРНАЯ СІТУАЦЫЯ

Тэзісы наступных кніг

Феномен культуры падобны да феномену хлеба. Гэта феномен нормы.

Але ці гэтага мы хацелі?

Прамаўляючы: кепска было, кепска ёсць i кепска будзе,— мы хацелі больш беларушчыны. Мы цешыліся кожнай збеларушчанай школе i грамадскаму інстытуту, які пераходзіў на беларускую мову.

Гэта была ўся наша нацыянальная мара — беларуская Беларусь.

Цяпер жа найменшая канкрэтызацыя гэтае мары разводзіць нас у розныя бакі.

Прагматычная рэальнасць мае свае законы будавання беларускае Беларусь

Беларуская культура не стане грамадскай з'явай ад таго толькі, што ўсе школы i дзяржаўныя інстытуты будуць пераведзены на беларускую мову.

Рэч не ў тым, што беларуская культура недасканалая ці недапасоўная.

I не ў тым, што народ цураецца свае культуры.

Рэч у тым, што школы i дзяржаўныя інстытуты — гэта толькі спадарожнікі культуры, яс інфраструктура. Феномен жа культуры выяўляецца ў тым, што яна становіцца грамадскай з'явай сама.

Нацыянальная культура — гэта з'ява светапогляду нацыі, якая бярэцца з яго, вяртаецца яму i прысвойваецца ім.

Не прысвойваецца не свая культура альбо тое, што не ёсць культурай. Перш, чым прысвоіць не сваю культуру, народу трэба было б прысвоіць чужы светапогляд.

Тое, што рабілася ў Расеі пасля 1917 года,— было спробай свайго, расейскага тыпу цывілізацыі i культуры.