Уладзімір Мажылоўскі - Спіраль гісторыі

— Падрыхтаваць самастрэлы, — падаў каманду сотнік.

Цімоха апусціў да ног шчыт, падняў самастрэл, паправіў стралу, падрыхтаваўся да стрэлу.

— Шчыты адхіліць.

Ратнікі, якія трымалі цяжкія шчыты, адхілілі іх улева, прыселі на кукішкі.

Цімоха адразу ўбачыў металічную лавіну, што пад цяжкі конскі тупат няўмольна насоўвалася на іх дружыну.

— Куркі спусціць.

Зашчоўкала цеціва з бычыных жыл. Збройнік злавіў праз проразь самастрэла варожага конніка і спусціў курок. Ён не бачыў, як татарын, выбіты яго стралой, вываліўся з сядла. Цімоха рабіў сваю справу. Рабіў сумленна, так, як прывык працаваць у кузні.

— Шчыты падняць. Самастрэлы зарадзіць, — спакойным голасам, бы на вучэнні, камандаваў Вінволд.Шчыты паднялі своечасова. Звонку ў іх адразу ж ўпілося некалькі дзясяткаў стрэл.

Але Цімоху гэта не хвалявала. Ён упёр нос самастрэла ў зямлю, прыціснуў яго нагой і пачаў круціць ручку, нацягваючы цеціву. Потым, як вучылі, дастаў з клунка стралу, упіхнуў яе пад зашчэпку ў паз, падняў зброю. Гатова, зноў можна страляць.

— Шчыты адхіліць, — і праз некалькі імгненняў: — Куркі спусціць.

Цімоха прыцэліўся і спусціў курок. Чарговы татарын, закаваны ў браню, з грукатам бразнуўся на сырую глебу.

І так раз за разам. А калі цяжкая татарская конніца наблізілася ўшчыльную, паступіла каманда:

— Самастрэлы скласці. Узяць дроцікі.

Кароткія лёгкія дзіды — дроцікі, ляжалі за апошнімі радамі маскоўскіх ратнікаў. Хапаючы новую зброю, Цімоха адчуў, як хіснулася дружына. Гэта першыя яе рады прынялі на сябе ўвесь стальны напор варожай конніцы. Многія не вытрымалі напо­ру, зваліліся пад ногі татарскіх коней, загінулі. Аднак наступныя рады шчыльней самкнулі свае шчыты, напружыліся, збілі варожы запал, супынілі навалу. А калі на татар з неба пасыпаліся дроцікі, то спружына іх націску наогул трэснула.

— Таш-бек, Таш-бек, — разгублена закрычалі татары і, не ведаючы, што рабіць далей, павярнулі назад сваіх коней.

А маскавітам не было спраў да татарскіх перажыванняў.

— Узяць самастрэлы, — вярнула да звыклай справы самастрэльшчыкаў гучная каманда сотніка. — Зарадзіць самастрэлы. Шчыты адхіліць. Куркі спусціць.

Сотні стальных стрэл паляцелі наўздагон татарам, смяротна джалячы іх і іх коней. Паніка ўзнікла ў радах Таш-бека. Яны баяліся аднаго: атрымаць у спіну смяротны металічны дручок, і, не звяртаючы ўвагі на каманды камандзіраў, кінуліся прэч з пагорка. Па дарозе яны змялі лёгкую конніцу Кавергі. Гэтыя бедалагі ірваліся ў сечу, з нецярпеннем чакалі моманту, калі рынуцца ў бой, пачнуць высякаць маскавітаў. А большасць з іх загінула пад капытамі коней сваіх жа ратнікаў, адзінаверцаў. «Шайтан.» — павіс смяротны вокліч над лагерам любімца Мамая. Але ўжо нішто не магло спыніць лавіну ўцекачоў. Сярод татар узнікла паніка. Вузкі брод быў шчыльна забіты коннікамі. Многія з іх пад цяжарам брані танулі ў нешырокай рачулцы.

Толькі тумены Каструка не паддаліся паніцы, не кінуліся да рэчкі. Бывалы ваявода адразу зразумеў у якое небяспечнае становішча ён патрапіў з-за Таш-бека. Таму ён пачаў адводзіць сваіх ратнікаў у поле, далей ад Вожы. Адступаў ён арганізавана, адбіваючы флангавыя атакі, не дапускаючы ліцвінскую конніцу Андрэя Альгердавіча ў свой тыл.

А ля пераправы адбывалася немаведама што. Многія татарскія коннікі, кінуліся праз невялікую рэчку ўплаў, аднак, зразумеўшы, што супрацьлеглы бераг не мае дна, павярнулі назад. Але з берага на іх напірала новая маса ўцекачоў. Крыкі жаху, лаянка, конскае іржанне напоўнілі наваколле рэчкі. А палкі маскавітаў і воі Тахтамыша шчыльней прыціскалі татар да вады і бязлітасна іх высякалі.

Ніводны татарскі ваявода не выратаваўся. Усе, уключаючы мурзу Бегіча, або загінулі ад мяча маскавіта, або захліпнуліся ў рачной багне. І толькі ноч не дазволіла конніцы Баброк-Валынскага высячы татар пагалоўна. Невялікая іх частка ўсё ж выратавалася.

Узбуджаны відовішчам смерці і пахам крыві, вялікі князь маскоўскі Дзмітрый ірваўся ў самую гушчу сечы. У пакамечаным, акрываўленым панцыры, змяніўшы чарговага каня, ён з шалёным бляскам у вачах кідаўся на ворага, сек, не даваў нікому літасці. Ён бачыў, што яго раці перамаглі, разумеў, што трэба спыніцца, аднак ніяк не мог утаймаваць у сабе прыхаванай лютасці да татар, якія больш за стагоддзе трымалі ягоны род у палоне страху. Ён і не хацеў спыняцца. Дзмітрый сек, сек, сек. З кожным выдыхам ён высякаў у сабе той старадаўні жах, тое халуйскае, рабскае, што паспела прарасці нябачнымі карэньчыкамі ў душах многіх яго падданых, ды і ў ім самім. І, напэўна, калі б Брэнка не перахапіў яго каня, то Дзмітрый кінуўся б і ў пераслед уцякаючых ворагаў. Аднак...