Александр Осипенко - Святыя грэшнікі

Шчасце і слава яе — кнігі. Яны тварэнне яе рук, ро­зуму і бяссонных начэй. Днём ёй хапала спраў па манастыру. Гаспадарка, што ні кажы, вялікая. Усё трэба дагледзець, на ўсё патрэбны час. Для кніг заставалася ноч. Колькі іх праведзена за перапісваннем! Літарку да літаркі, слова да слова, радок да радка, старонку да старонкі. Цяпер на царкоўных аналоях ляжаць яе кнігі: евангелле, псалтыр, малітоўнік. Але гонар яе не яны, а летапіс, над якім яна працавала каля дваццаці год. Па крупінцы збірала, правярала, вывярала кожную дату, кожны факт. Нашчадкі павінны ведаць праўду. Не трэба яе ні прыхарошваць, ні мазаць каламаззю. Якая ёсць, такой і павінна застацца нашчадкам. Другі яе гонар — песні Баянавы. Яна беражна збірала іх, запісвала, баючыся, што, можа, бярэ на душу вялікі грэх. Яна гатова дзень і ноч адмольваць той грэх! Затое якая асалода чытаць песні ў вольны час. Хай і яны застануцца на­шчадкам.

Не, ёй, сапраўды, можна радавацца і быць шчаслівай. Дык чаму ж тады так неспакойна на душы, чаму шкрабе яе, точыць шашаль?

Ці адзін ужо раз задумвалася Ефрасіння, на каго можна даверыць гэтыя найкаштоўнейшыя скарбы. Слоў няма, з таго часу, як пайшла па Русі пісьменнасць, кнігі сталі і багаццем і гонарам гарадоў, манастыроў, князёў, епіскапаў і нават простых людзей. А ўсё ж, хто па­сля яе захавае манастырскія кнігі? Ці мала знойдзецца такіх, хто кнігамі паспрабуе адкупіцца ад чужога кня­зя, хто ў жаданні дагадзіць чужаземцу падаруе яму якую-небудзь з выпакутаваных ёю кніг.

Праўда, ёсць у яе на прыкмеце вучань. Туташні, са слаўнага роду Ратшы, які перабраўся ў Ноўгарад, дзе больш зацішна, чым у Полацку. Вельмі здольны юнак.

Такіх здольнасцей Ефрасіння не бачыла за свой век. I сумленны. Ды i жыцця пабачыў. 3 малых год жыў у суйскіх язычнікаў, спасцігаў старажытную мудрасць суйскіх дзядоў. Потым бацька забраў яго адтуль і аддаў у школу да Ефрасінні. Гэты змог бы памножыць кніжную справу. Але ёсць у яго адна рысачка, якая выклікае ў Ефрасінні сумненне.

На званіцы ўсё яшчэ зазыўна блямкаў звон, і яна падумала, што час ісці да ютрані.

Нехта асцярожна, як бы сарамліва крануў біла. Яно тройчы грукнула аб ліпавую дошчачку.

— Хто там? — спыталася Ефрасіння.

— Гэта я, настаўніца, — пачуўся з-за дзвярэй го­лас.

— Заходзь...

У келлю ігуменні зайшоў Паэт, што напіша "Слова аб палку Ігаравым".

— Блаславі, прападобная, — схіліўся ён у паклоне.

— Бог блаславіць, — Ефрасіння двума пальцамі начарціла ў паветры крыж. — Што прывяло цябе так рана?..

— Рашэнне...

Ефрасіння горка ўздыхнула.

— Я так спадзявалася на цябе, а ты кідаеш мяне...

— Настаўніца, я пайшоў бы за табой на край свету, але дзядзька мой кліча мяне ў Чарнігаў. Ды і люба мне на свае вочы пабачыць стэпы палавецкія, пахадзіць у паходах на стэпнякоў. Полацкая зямля падобна за­раз на параненага мядзведзя. Кожны сабака яшчэ ад жывога хоча адхапіць сабе смачнейшы кавалак... Ноўгарад, той атлусцеў і не можа цікавіць творцу. Паўднёвыя гарады з іх князямі хвалююць маё ўяўленне.

— Я разумею цябе, — сказала Ефрасіння. — Я спа­дзявалася, што ты станеш захоўваць нашу кніжную скарбонку... Можа, калі напісаў бы і пра тое, як мы рабілі яе.

Аўтар "Слова" сумеўся — не чакаў ён такога ад Ефрасінні, а выходзіць, і настаўніца не пазбаўлена самаўпэўненай ганарлівасці.

— Настаўніца, — прачула загаварыў ён, — я не нарадзіўся, каб складаць песні-быліны па прыкладу Бая­на або салодкія прамовы, якімі цешыць сябе і прыхаджан Кірыла Тураўскі, выскаляцца так, як Даніла Заточнік, не па сэрцы мне і складаць жыція, накшталт тых, што складзены аб Барысе і Глебе ці аб Васільку Церабвольскім. Мая душа прагне ўзвышанага, вялікага, праўдзівага і неабдымнага. Я хачу спяваць на ўсю Русь, а не для аднаго князя ці аднаго горада.

— Гэта ў цябе ад старэйшага жраца суйскага храма. Гэта ён узбаламуціў тваю душу...

— Маю душу ўзбаламуціла ты, настаўніца, — сказаў аўтар "Слова". — Гэта ты закінула ў яе іскру надзеі. Мы дужа надоўга, настаўніца, застанемся ў душы язычнікамі, хоць будзем маліцца Хрысту. Старая язычаская вера яднала народы. Новая раз’яднала іх.

Яны доўга маўчалі, аж Богша знецярпеў ад гэтай паўзы.

— Я таксама пакідаю Полацк, — амаль нячутна сказала Ефрасіння.

— Настаўніца, чаму?..

— Заўтра прыхаджанам скажуць, што я паехала пакланіцца труне божай у далёкі Іерусалім. Цесна і душ­на стала тут. Дыхаць няма як. Не мне першай пакідаць айчыну. Не мне апошняй.

— Палачане не дапусцяць такое, — горача запратэставаў Паэт.