Александр Осипенко - Святыя грэшнікі

— Тата, як ты можаш! — крыкнуў ад горна сын.

— Магу, бо зробленае — непаўторна, — адказаў ста­ры майстар.

— Таму і прынесла табе, майстар, — сказала Ефрасіння. — Схавай кнігу гэтую падалей ад чалавечых вачэй. Баюся, што яе можа спасцігнуць страшная бяда.

— Што ты кажаш, князёўна? Хто пасмее зрабіць за­мах на кнігу з воблікам богамацеры?..

— I вось гэты летапіс схавай, — як бы не пачуўшы старога майстра, Ефрасіння дастала з хатуля другую кнігу ў простых вокладках з ліпавых дошак, абцягнутых цялячай скурай. Ражкі абіўкі абшарпаліся, але кніга выглядала зусім новай. — То малы летапісец дзеда майго Усяслава. Дзіўлюся, калі паспяваў ён яшчэ садзіцца да стала, каб напісаць колькі слоў пра падзеі не толькі ў Полацку, але і ў Ноўгарадзе, Чарнігаве, Кіеве, Смаленску. Люты ён быў у баях, але і ў кніжнай спра­ве пераўзыходзіў сам сябе.

— Надоўга, князёўна, вартаваць мне гэтыя кнігі? — спытаўся стары майстар, як толькі Ефрасіння за­молкла. — Чую, дні мае злічаны, хоць Перунова страла яшчэ не паслана па маю душу...

— Не ведаю, майстар, — прызналася Ефрасіння. — Пакуль у Полацку княжыць атожылак кіеўскі, усяго можна дачакацца. Але я пастараюся з часам перахаваць іх. Ладзіслава, — звярнулася яна да сваёй спадарожніцы, — нам час у дарогу...

Ладзіслава загарнула астатнія кнігі ў кавалак палатна, завязала ражкі вузлом, закінула хатуль за плечы.

На дварэ ўсё яшчэ стаяла цёмная ноч. Абедзве падарожніцы мінулі гарадскі пасад, пайшлі сцежкай у жыце. За ім чарнеў лес. Падарожніцы нырнулі пад яго шаты і вынырнулі ўжо за ім, на паляне, сярод якой ста­яла невялікая драўляная царква з манастырскімі харомамі.

На ўсходзе залачала неба. У прывідным святле зары асабліва кідаліся ў вочы вартыя жалю беднасць і запусценне. Ефрасіння пайшла да расчыненых насцеж дзвярэй струхлелай будыніны. Квадратны пакойчык у ёй нагадваў бы катушок для свіней, каб не было ў ім палацяў, глінабітнай, патрэсканай ад часу печы, дубовай лаўкі і дубовага стала.

Ладзіслава, як толькі скінула хатуль на палаці, ад­разу загаласіла, як па нябожчыку: "А ці не лепей нам было кінуцца з кручы ў хуткаплынную Дзвіну? Ці не ле­пей было, каб нас разарвалі ваўкі, чым памерці ад голаду і холаду ў гэтай глухамані? Хай вялікі Пярун паб’е тых, хто прыдумаў нам такое лютае пакаранне..."

Яна магла галасіць бясконца доўга. Ды ў святле сонечнай раніцы раптам узнікла на парозе келлі нешта калматае, зялёнае, бруднае, абарванае.

— Чаго сырасць разводзіш? — асіплым чалавечым голасам спытала яно.

Ладзіслава крыкнуіла, як падавілася праклёнамі. У яе вачах адбіўся жах.

— Ці не старац Іона? — спыталася Ефрасіння ў зялёнай здані.

— Ага, ён самы, — адказала здань.

— А я Ефрасіння, у свецкім жыцці дачка князя Святаслава. Унучка Усяславава.

Старац упаў ніцма.

— Цеснай хіба стала келля святой Сафіі? — спытаўся ён. — Харчышак ці прынесла?.. Тут з голаду апруцянееш...

Ефрасіння памагла старцу падняцца з падлогі.

— А што казаў бог апосталам? — павучальна зага­варыла яна. — Не насіць з сабой нічога апрача спадарожнага кія. У мяне ж і кія няма, бо па маладосці ён непатрэбны мне. Затое я маю надзейнае апірышча — кнігі. Дасць бог, ствару тут школу. Запалю агеньчык святла і розуму на зямлі Полацкай, каб знікла навала, бо ўсе беды нашы ідуць ад невуцтва і цемнаты...

— Харчышак бы якіх, — зноў заскуголіў старац Іона. — Хлеба даўно не еў. Усё лебяду ды крапіву ямо. Ногі не ходзяць...

Ён быў вялікі грэшнік, гэты галодны старац Іона.

На званіцы зазыўна заблямкаў звон, склікаючы па­ству на ютрань.

10

На званіцы зазыўна заблямкаў звон, склікаючы па­ству на ютрань.

Ефрасінні здалося, што ён сёння блямкае асабліва ўрачыста. А ёй, як на грэх, не маглося. Балела ўсё цела, як на перамену надвор’я.

Да пачатку ютрані заставалася часу вярсты на дзве спорным крокам. Ефрасіння адкінулася спіной да сцяны, прыкрыла цяжкімі павекамі вочы. Яна мела права на гэты кароткі адпачынак.

Але, як толькі яна заплюшчыла вочы і як бы адгарадзілася ад надзённых спраў, мінулае агарнула яе, запярэсціла ўваччу. У ім не было вялікіх радасцей, ды і тыя, што былі, здабываліся крывёю, потам, салёнымі слязамі. Можа, усім радасцям такая цана, іначай яны і не сталі б радасцямі?..

I ўсё ж яна магла быць задаволена сабой.

На месцы струхлелай будыніцы — царквы святога Спаса — у Сяльцы вырас манастыр, пабудавана новая каменная царква, а ў ёй гонар і вядомасць манастыра — напрастольны крыж, пра які сягнула слава аж да самога Ерусаліма. Канечне, гэта не толькі яе клопат. У першую чаргу дойліда Івана і майстра Лазара Богшы. Іван угаварыў яе паспрачацца з самой Візантыяй. Царк­ва пабудавана на славянскі лад. Візантыйскія дойліды пасміхаліся: хай палачане паспрабуюць збудаваць храм. Дваццаць гадоў будуць будаваць, а ён і двух гадоў не прастаіць. А яго пабудавалі за два з паловай гады і стаяць ён будзе вечна. Ці тое набудавалі б палачане, каб не гэтыя войны, княжыя міжусобіцы? Ефрасіння ненавідзела іх душой. Але нічога зрабіць не магла і ўжо не зможа.